کلیسای حضرت مریم کهن‌ترین کلیساهای جهان در ارومیه

کلیسای ننه‌ مریم، در شهرستان ارومیه قرار گرفته است. از آن به نام‌های دیگری همچون «کلیسای حضرت مریم»، «کلیسای مارت مریم» و «شرق آشور» نیز نام بردە می‌شود.

اعتقاد برخی از باستان‌شناسان و محققان بر این است که این کلیسا از کهن‌ترین کلیساهای جهان بوده است؛ به‌گونه‌ای که آن را پس از کلیسای «بیت‌لحم» در فلسطین، دومین کلیسای قدیمی جهان دانسته‌اند. قدمت نمای فعلی این بنای مذهبی که به یقین می‌توان آن را از آثار بی‌نظیر تاریخی «آشوریان»، معرفی کرد، با توجه به اظهارات باستان‌شناسان به دوران حکومت ساسانیان بازمی‌گردد؛ این در حالی است که نویسندگان آشوری و مسیحی معتقدند که این کلیسا در بدو ساخت به عنوان آتشکده‌مورد استفاده قرار گرفته است و روزگاری از معروف‌ترین معبدهای زرتشتیان محسوب می‌شد. اما زمانیکه زرتشتیان دین مسیح را پذیرفتند، این بنای مذهبی تغییر کاربری داده و آن را به کلیسا تبدیل کردند.

طبق یک روایت، در زمان تولد مسیح، سه تن از موبدان زرتشتی در این آتشکده‌ی کهن در حال انجام فرایض دینی خود بوده‌اند که ناگهان متوجه حرکت ستاره‌ای بسیار نورانی شده که به سمت شرق و «اورشلیم»، در حرکت است. آن‌ها این اتفاق را به نشانه‌ی تولد نوزادی که نجات دهنده‌ی ایشان خواهد بود، دانسته و از این رو عازم اورشلیم می‌شوند. طبق بیانات مورخان مسیحی این سه موبد از اورشلیم به شهر ارومیه‌ امروزی سفر کرده و آتشکده را به کلیسا تبدیل می‌کنند. از آن پس به پیروی از دین مسیح می‌پردازند و تا زمان مرگ در این مکان باقی می‌مانند. گفته می‌شود که این سه تن در کنار کلیسا دفن شده‌اند. جالب است بدانید که این روایت روی سنگ قبر موبد کلیسا حک شده است که تا جنگ جهانی اول در خود توسط قوای روسیه به داخل کلیسا منتقل شد و در همان مکان نگهداری می‌شد؛ اما امروزه این سنگ قبر در موزه‌کیف قرار دارد.

معماری انجام شده در ساختمان این کلیسا، به سبک معماری عمارات دوران ساسانیان است و می‌توان قرینه‌سازی زیبا را که در بنای آتشکده‌های ساسانی استفاده شده است، در این کلیسا نیز مشاهده کرد. همچنین سازندگان این بنای تاریخی برای داخل آن تلفیقی از معماری ساسانی و پارتی را به‌کار برده‌اند؛ اما درون این کلیسا با دیگر کلیساهای موجود در جهان، تفاوتی اساسی دارد.

صحن کلیسا تقریبا وسیع و بزرگ ساخته شده است و حیاط آن نیز از طریق دو درب ورودی به خیابان‌ قدس و کوچه‌ی ضلع غربی منتهی می‌شود. وجود قالی‌های دست‌بافت در داخل کلیسا، خود از دیگر جاذبه‌های این اثر تاریخی است؛ همچنین گردشگران هنگام حضور در این کلیسا هیچ صندلی، نیمکت یا جایگاه اعتراف را نمی‌بینند، تنها نیمکتی کوچک در انتهای سالن قرار دارد که سالمندان در صورت نیاز روی آن نشسته و استراحت کنند. جالب است بدانید که در قرون گذشته، زرتشتیان اموات خود را در آن دفن می‌کردند. در دوران مختلف تاریخ، این کلیسا بارها مورد تعمیر و بازسازی قرار گرفته است؛ نخستین تعمیر در قرن ششم پس از میلاد و در سال ۶۴۲ انجام شده است که به اعتقاد مورخان این بازسازی به دستور یکی از شاهزاده‌های چین صورت گرفته است. با توجه به اسناد تاریخی، شاهزاده‌ی چین که نامش «بافری» بوده است، در قرن هفتم میلادی برای ملاقات با اسقف اعظم نینوا، عازم بین‌النهرین می‌شود و سپس به ارومیه سفر می‌کند. وی مدتی در کلیسا اقامت می‌کند و در این زمان دستور می‌دهد تا بخش‌هایی از آن، ترمیم شود. همچنین در سال ۱۳۴۲ و ۱۳۴۳ خورشیدی نیز علاوه بر مرمرت دوباره‌ی بنای کلیسا، برجی جدید نیز به آن افزوده شد؛ تعمیرات و بازسازی‌ها و افزودن بخش‌های مختلف در این کلیسا طی دوران مختلف باعث شده تا در عصر حاضر، این میراث ارزشمند تاریخی، شکل‌های ناهمگونی پیدا کند. البته ناگفته نماند که تا اواخر قرن ۱۹ میلادی نمای ظاهری کلیسا بسیار ساده بود؛ ولی پس از ورود زرتشتیان روسیه، تغییراتی اساسی در آن انجام شد و ساختمان پس از تعمیر و بازسازی، به سبک گنبدهای روسی ساخته شد. بیشتر ساختمان‌های کلیسای ننه مریم و همچنین قسمت قدیمی این بنای مذهبی، در بخش شمالی صحن قرار گرفته است.

در دو قسمت چپ و راست دالان ورودی کلیسا، دو دهلیز با سنگ قبرهایی که روی آن‌ها متنی حک شده است، مشاهده می‌شود که به نظر می‌رسد در گذشته محل دفن روحانیون مسیحی بوده است؛ این در حالی است که سنگ قبری که اکنون در این محل وجود دارد، مدفن سه نفر از رهبران کلیسا و نیز مبلغان کلیسای ارتدوکس روسیه است. سازندگان این بنا، در بخش راست محراب، دالانی تنگ و کوتاه را ایجاد کرده‌اند که در دیوار سمت راست آن، یک اجاق دیواری قرار گرفته است. اجاقی که از آن در طبخ نان مقدس، استفاده می‌شد. درست در مجاورت این اجاق دیواری، یک حوضچه‌ی سنگی نیز در داخل دیوار تعبیه شده است که در آن کودکان را غسل تعمید می‌دادند، پشت بام کلیسا نیز دستخوش تغییراتی شده است که طی قرون مختلف بر ساختمان کلیسا انجام شده است. این بخش از کلیسا امروزه به صورت شیروانی پوشیده شده که قطعا با معماری اصلی ساختمان، متناسب نیست. کلیسای ننه مریم، یکی از بناهای سنگی در استان آذربایجان غربی است که کلیه‌ی دیوارها و سقف آن را استفاده از سنگ‌های نامنظم و به روشی کاملا استادانه بسیار محکم احداث کرده‌اند. به طور کلی کلیسا از دو بخش تشکیل شده است. بخش اول ورودی، سالن نیایش، محراب و اتاق‌های پیرامون آن است. بخش دوم نیز سالن دیگری است که به موازات سالن نخست و اتاقک‌هایی که به قسمت پشت محراب راه دارد، قرار گرفته است. داخل کلیسا می‌توان شاهد نقاشی، کوبلن‌دوزی، تابلوی منبت‌کاری و شمع‌هایی بود که تمامی آنها مسیح (ع) را در حالت‌های مختلفی به تصویر کشیده است.