نظام فعلی در کردی سورانی

این نوشتار ترجمه و خلاصه‌ بخشی است از رساله دکتری کریم (2016)

فعل نیز همانند دیگر مقولات نحوی از عناصری تشکیل شده است که عبارتند از: ریشه (root)، بن (base)، ستاک (stem)، وندهای اشتقاقی، تصریفی و واژه‌بست. ریشه کوچکترین واحد واژگانی است که کلمه بر مبنای آن شکل می‌گیرد؛ در واقع، آنچه پس از زدودن تکواژهای دستوری و وندها باقی می‌ماند ریشه نام دارد که در کردی سورانی، ریشه افعال بصورت تکواژ مستقلی ظاهر نمی‌شود بلکه همواره عناصری تصریفی به آن اضافه می‌شوند. بعنوان مثال، ریشه rro را در این گویش در نظر بگیرید که تنها با اضافه شدن وندهای تصریفی همچون پیشوند وجه ساز de و پسوند یا شناسه فاعلی m بصورت زیر تجلی مییابد:

1. De.rro.m    (می‌روم)       

ستاک آن چیزی است که از اضافه شدن وندهای اشتقاقی به ریشه بدست می‌آید و معنایی واژگانی را بیان می‌کند، البته، گاهی تمایز گذاشتن میان ستاک و ریشه فعل در کردی سورانی کاری دشوار است که در نمونه‌ زیر مشاهده می کنید:

2. kēšān  - (مصدر) kēšā   - (ستاک گذشته) kēš  (ستاک حال)- kēš (ریشه)

اگرچه در سورانی همواره فعل از نظر زمانی صرف می‌شود، اما صورت غیر صرفی نیز دارد که همان صورت مصدری است و بواسطه پسوند (in) مشخص می‌شود. بر خلاف تصور عموم، دیگر صورتهای فعلی از مصدر شکل نمی‌گیرند و مصدر نیز همانند ستاک فعل به دو صورت ساده (birrīn) و پیچیده (ser birrīn) نمود می‌یابد. در سورانی، ستاک گذشته با حذف نشانه مصدری (in) بدست می‌آید که فتاح (1997) آنها را به پنج دسته تقسیم می‌کند:

 

4. hatin            hat

5. kirrīn           kirrī

6. būn            bū

7. kēšān           kēšā

در حقیقت و به باور او، ستاک فعلی گذشته در سورانی مختوم به پنج واج (d,t,ī,ū,ā) هستند که با حذف این پنج واج به ستاک فعلی زمان حال می‌رسیم؛ ناگفته نماند که حین تبدیل ستاک گذشته به ستاک حال در بعضی مواقع ناگزیر از یکسری تغییر و تعدیلهای واجی هستیم مانند:

 

 

آنچه که مسلم است، عدم ارتباط واجهای پایانی ستاک گذشته با عنصر زمان دستوری است و بر خلاف دیدگاه رایج بایستی خاطر نشان کرد که ستاک فعلی در سورانی به تنهایی نشاندهنده زمان نمی‌باشد. به هر حال، فعل در سورانی به دو دسته واژگانی و سبک تقسیم می‌شود: فعل واژگانی متشکل از یک ستاک و تکواژی وابسته است مانند مثال شماره یک، ولی فعل سبک عمدتاً بهمراه عنصری غیر فعلی ظاهر شده و بر روی همدیگر یک واحد معنایی را تشکیل می‌دهند، مانند (kirdin) در عبارت (err kirdinš) به معنای (دعوا کردن). یکی از جنبه های جالب توجه نظام فعلی در سورانی به باور هیگ (Haig 2004) تمایز میان نحو زمان حال و گذشته است بدین معنا که تعیین ساختار کلی فعل، حالت گزینی فاعل و الگوههای تطابق در این زبان تحت تاٌثیر این تمایز قرار دارند. نکته مهم دیگر، ترتیب پیشوندهای فعلی است بدین صورت که ابتدا پیشوند بیانگر نفی، سپس پیشوند بیانگر وجه و سرانجام ستاک فعلی قرار می‌گیرد.

عنصر بیانگر نفی فعل و جمله در کردی سورانی واژگانی است و همواره قبل از فعل تصریف شده قرار می‌گیرد، گرچه می‌تواند توسط واژه‌بست ضمیری در زمان حال و گذشته از ستاک فعلی جدا شود که در مثالهای زیر این موضوع را ملاحظه می‌کنید:

10. na=ī   xo=m

11. ne=man  xward

در مجموع، چهار تکواژ بیانگر نفی در این گویش وجود دارند که حضور هریک از آنها به شرایط دستوری از جمله زمان دستوری، نمود و وجه، بستگی دارد. در زمان حال، تکواژ نفی و وجه ساز در توزیع تکمیلی هستند بدین مفهوم که هر دوی آنها بطور همزمان و قبل از ستاک فعلی قرار نمی‌گیرند (مثال 12). تکواژ نفی در زمان گذشته، همانگونه که قبلاً هم اشاره شد، تکواژ ne است که بر خلاف تکواژ نفی در زمان حال یا na می‌تواند با تکواژ بیانگر وجه یعنی da بطور همزمان و قبل از ستاک فعلی واقع شود (مثال 13). سومین تکواژ نفی me در جملات امری حاضر شده و عملکرد نهی را دارد (مثال 14) و آخرین تکواژ در این دسته، تکواژ nī نام دارد که همراه با افعال ربطی زمان حال بکار می‌رود و بدلیل همگونی واجی بصورت ne نیز در می‌آید (مثالهای  15و16).

12. pītza   na/da=xo=m.

13. ne=m   da=xward=ϕ

14. me=ī    xo.

15. ew  xwendkār   nī=e.

16. ewān  xwendkār   ne=bū=n.

نشانگر بیانگر وجه التزامی و امری در سورانی تکواژ bi- است که در ابتدای ساخت فعل قرار می گیرد و از نظر توزیع با تکواژ وجه ساز de برابر اند و تفاوت آنها در وجهیت واقعی و غیر واقعی (irrealis modality) خواهد بود. تکواژ التزامی در زمان حال در ابتدای ستاک فعل قرار گرفته و تکواژ نشاندهنده تطابق نیز به انتهای ستاک واژه‌بست می‌شود (مثال 17) ولی همین تکواژ التزامی هنگام اضافه شدن به ستاک گذشته و در ارتباط با تکواژ نشانگر تطابق دو حالت دارد که بستگی به نوع فعل از نظر لازم و متعدی بودن دارد؛ در صورت متعدی بودن فعل، تکواژ بیانگر تطابق به انتهای bi واژه بست میشود و در صورت غیرمتعدی بودن فعل، تکواژ نشاندهنده تطابق به انتهای ستاک افزوده می شود:

17. bi=ro=m, bi=ro=īt, bi=ro=īn

18. eger  bi=m    šūt=aye(be.PST.IRR)

19. eger  bi=rroīšt=im=aye

در سورانی وندهای تصریفی فعلی عبارتند از وندهای زمان، وجه، نمود کامل و مطابقه. لازم به ذکر است که تمامی این وندها همزمان با همدیگر ظاهر نمیشوند. در ابتدا به وند زمان می‌پردازیم. آنگونه که قبلاً هم بیان شد، ستاک فعلی در سورانی فی نفسه فاقد عنصر بیانگر زمان دستوری است و در مجموع، نشانه تصریفی خاصی برای زمان در این گویش وجود ندارد، اما این بدان معنا نیست که نمی توان تمایز زمان و نمود دستوری را بر روی افعال نشان داد زیرا این امر بواسطه نشانگرهای وجه، فعل کمکی (بودن) و عنصر نشانگر مطابقه مشخص می شود. دومین پیشوند، پیشوند بیانگر نمود دستوری است که در سورانی با ū/w  نشان داده میشود و مفهوم کامل را به دنبال دارد. میان حال کامل (مثال 20) و گذشته کامل (مثال 21) تمایزی وجود دارد بدین صورت که گذشته کامل شامل ستاک گذشته و فعل ربطی (بودن) در زمان گذشته بعلاوه عنصر مطابقه است که به انتهای فعل ربطی ضمیمه میشود:

20. sēw-eke=m           xward-ū-e

21. sēw-eke-an=im     xward-bū-n.

سومین وند تصریفی ملحق به ستاک فعلی، وند بیانگر مجهول است که مکنزی (1961) آنرا در زمان گذشته rē و در زمان حال ra می داند :

22. de-kuj-rē-ēt

23. kuj-ra-n