بررسی واژگانی حروف اضافه در زبان کردی سورانی

فرزاد عزیزی ـ دکتری زبانشناسی

این نوشته برگرفته و خلاصه‌ای است از مقاله زیر:

A Lexical Acount of Surani  Kurdish Peroposition by Samvelian 2007

1. مقدمه

کردی سورانی طبقه غنی‌‌ای از حروف اضافه و ترکیبات آنرا شامل می‌شود که رفتار نحوی پیچیده‌ای دارند. دو عامل در ایجاد این وضعیت دخیل هستند: عامل اول ساخت تاریخی این دسته از کلمات می باشد و این گروه بواسطه عناصری که از دیگر طبقات کلمه وام گرفته شده اند بر تعدادشان افزوده می شود که معمولاً با حروف اضافه اولیه ترکیب شده و حروف اضافه مرکب را می سازند. بعضی از اینها پس از طی فرآیند دستوری شدگی  تبدیل به حروف اضافه مستقلی می شوند. این حروف اضافه جدید هرگز آن ویژگیهای ساختواژی-نحوی حروف اضافه اولیه را ندارند.

عامل دوم ظاهر شدن متمم است؛ بعضی حروف اضافه متمم خود را به صورت واژه بست دریافت می کنند، همچنین تناوب در صورت متمم باعث می شود تا حروف اضافه بصورت تکواژگونه هایی نمود یابند. سرانجام بسته به نوع حرف اضافه، متمم های واژه بستی لزوماً به حروف اضافه ملحق نشده و بصورت جداگانه ظاهر می شوند. برای بررسی این حروف اضافه گویش کردی سورانی در این مقاله آنها را به دو دسته تقسیم می کنیم: از یک سو بر اساس نوع متمم به وندی[1] و غیر وندی تقسیم می شوند و از سوی دیگر به محلی[2] و غیر محلی تقسیم می شوند.تجلی وندی متمم به عنوان موردی از وندی شدگیمحسوب می شودو شیوه ای واژگانی در برخورد با نمود غیر محلی واژه بست ها چه در جایگاه موضوع و چه در دامنه خطی مفعول لحاظ شده است.

2. طبقات حروف اضافه در گویش سورانی

اولین دسته‌بندی که می توان میان حروف اضافه سورانی قایل شد حروف اضافه اولیه[3] و غیر اولیه هستند؛ یعنی ترکیب حروف اضافه اولیه و عنصری واژگانی و یا دستوری شدگی دیگر عناصر واژگانی همچون عناصر بنیادی[4]. حروف اضافه اولیه خود به دو دسته تقسیم می شوند: ساده و کامل (Mackenzie, 1961). حروف اضافه اولیه شامل مجموعه ای اولیه از حروف اضافه زبان کردی هستند که مستقیماً از زبان هند و اروپایی مشتق شده اند. جدول زیر این مجموعه را نشان می دهد:

گونه ساده تکیه نمی گیرد در حالی که گونه کامل تکیه بر است. رابطه این دو گونه از نوع تکواژگونه می باشد که بر حسب نمود واژه بستیِ متمم تعیین می شوند. حروف اضافه ساده با یک عنصر نحوی ادغام می شوند (مانند گروه اسمی یا یک ضمیر مستقل) ولی هرگز با یک واژه بست ترکیب نمی شوند:

از سوی دیگر حروف اضافه مطلق متمم واژه بستی می گیرند:

 

جدول شماره یک نیاز به یکسری توضیحات اضافه دارد. دو حرف اضافه bӗ به معنای (بدونِ) و tâ به معنای (تا) همتای کامل ندارند. حروف اضافه bo و lagal به معنای (با) که همواره حروف اضافه ساده ای در نظر گرفته می شوند نمی توانند با متمم واژه بستی ترکیب شوند مگر آنکه از نظر واجی تغییر کنند. به همین دلیل در زمره حروف اضافه کامل قرار می گیرند. سرانجام –a به معنای (به) و شکل کامل آن یعنی –e که هر دو واژه بست هستند توزیع محدودی دارند و همواره پس از فعل می آیند:

حروف اضافه اولیه محتوی معنایی محدودی دارند و عموما متمم های زیر مجموعه فعلی را مشخص می کنند (مانند مثالهای a1و2 و4) اما گاهی موقعیتهای زمانی و مکانی را نیز بیان می کنند (مثال 5). گویش سورانی برای بیان محتوی دقیق تر معنایی یا از حروف اضافه مرکب استفاده می کند (ترکیب یک حرف اضافه ساده و عنصری اسمی یا قیدی) و یا از حروف اضافه پیراوندی[5] (ترکیبی از حرف اضافه پیش آیند و پس آیند) استفاده می کند:

 

حروف اضافه غیر اولیه (حروف اضافه مرکب)

ترکیب حروف اضافه سادهla,ba و a با عناصر قیدی و اسمی مانند sar (سر) ، pišt (پشت) ،bar (کنار) و paš (جلو) و غیره باعث ساخته شدن حروف اضافه مرکب می گردد (Mackenzie, 1961).

دستور زبان کردی عموماً ترکیباتی چون la sar را حروف اضافه ساده در نظر می گیرد. البته همواره روشن نیست که آیا این ترکیبات از نظر واژگانی ساده باشند که در آنصورت دروندادی واضح برای بررسی نحوی در نظر گرفته می شوند ویا اینکه هر بخش کلمه ای مستقل فرض شده و به تنهایی در تجزیه و تحلیلهای نحوی وارد می شود. در مورد اخیر حرف اضافه ساده با گروه حرف اضافه ای که دارای هسته sar , pišt باشد ترکیب می شود. شواهدی برای این امر وجود دارد؛من جمله آنکه در اغلب موارد حرف اضافه ساده در ترکیب حذف نمی شود:

مثال فوق نشان می دهد که دو حرف اضافه ساده  sar , pišt به تنهایی در ترکیب در نقش حروف اضافه قرار ندارند. مواردی نیز وجود دارد که حروف اضافه ساده به اختیار می توانند حذف شوند:

 

در مثال 6 ترکیب la sar,la pišt  و –a sar را از نظر نحوی یک ساخت ساده و در مثال 8 pišt و jer را حروف اضافه ساده در نظر می گیریم. موارد اخیر حروف اضافه اسمی[6] نامیده می شوند. حروف اضافه مرکب و اسمی به مانند حروف اضافه کامل می توانند متمم واژه بستی بگیرند. البته دو مورد نخست اجازه الحاق متمم واژه بستی غیر محلی را نمی دهند:

سلسله مراتب حروف اضافه

بر اساس حقایق مطرح شده کردی سورانی دارای طبقه بندی زیر برای حروف اضافه می باشد:

مطابق نمودار فوق حرف اضافه در کردی سورانی به دو زیر مجموعه loc-cpl-p که حرف اضافه ای است با متمم محلی و aff-cpl-p که حرف اضافه ای است با متمم وندی تقسیم می شوند. حروف اضافه با متمم محلی خود به دو زیر مجموعه غیر وندیnaff-cpl-p و aff-cpl-p و حروف اضافه با متمم وندی به دو زیر مجموعه محلی aff-loc-cpl-p و غیر محلی nloc-cpl-p تقسیم می شوند. بر خلاف حروف اضافه وندی محلی که از دو نوع حرف اضافه با متمم محلی و وندی مشتق می شوند، حروف اضافه محلی غیر وندی و حروف اضافه غیر محلی وندی هر کدام از گره جداگانه ای مشتق می شوند. نمودار فوق دارای تبعات زیر است: نخست آنکه متمم غیر وندی حرف اضافه همواره نمودی محلی دارد و دوم آنکه نمود غیر محلی متمم لزوماً وندی است. در ادامه مثالهایی مرتبط با موضوع را می بینیم:

 

حروف اضافه ساده همواره از نوع غیر وندی هستند. حروف اضافه مرکب و اسمی بسته به آنکه متمم آنها عنصری نحوی یا وندی به حساب آید می تواند غیر وندی یا وندی محلی باشد. سرانجام حروف اضافه کامل از نوع وندی محلی هستند اگر متمم آنها محلی باشد و غیر محلی هستند اگر متمم آنها با فاصله از آنها واقع شده باشد. محدودیت زیر بطور پیش فرض برای تمام حروف اضافه اعمال می شود:

محدودیتهای زیر نیز با انواع خاصی از ضمایر بکار می رود:

محدودیت 15 و 16 می گویند که اگر حرف اضافه ای از نوع وندی باشد آنگاه ساخت موضوعی آن نیز از نوع وندی خواهد بود و اگر حرف اضافه از نوعغیر وندی باشد آنگاه ساخت موضوعی آن از نوع کانونی[7] می باشد. محدودیت 17 می گوید که فهرست متمم های حرف اضافه وندی محلی باید تهی باشد.

نمود غیر محلی متمم واژه بست

آنگونه که قبلاً نیز ذکر شد متمم واژه بستی حروف اضافه کامل می تواند نمودی غیر محلی داشته باشد. البته این نمود محدودیتهایی دارد و در دو حالت ظاهر می شود: متمم یا به همراه فعل می آید و یا به لبه سمت راست سازه ای که بر آن پیشی می گیرد متصل می شود. این دو امکان در توزیع تکمیلی با همدیگر قرار دارند. نوع اول تنها با افعال متعدی در زمان گذشته همراه می شود و نوع دوم با افعال متعدی در زمانهای حال یا افعال لازم صرفنظر از زمان آنها همراه می شود. این دو مورد از اتصال غیر محلی دو راهکار متفاوت واژه گانی دارند؛ اتصال به فعل به عنوان نمونه ای از موضوع در نظر گرفته می شود: Miller and Sag (1997) و اتصال به سازه پیش از حرف اضافه از نظر محدودیتهای خطی بر دامنه[8] مفعول بررسی می شود: (Crysmann (2002), Crysmann (2003) and Kathol (2000)).

الحاق به فعل

هنگامی که حرف اضافه کامل همراه با فعل متعدی گذشته بیاید و موضوعی از فعل باشد متمم حرف اضافه با فعل همراه می شود و نه با حرف اضافه. حقیقت قابل توجه آنست که بر خلاف انتظار متمم در این حالت، واژه بست نیست بلکه شناسه بیانگر شخص است که به انتهای فعل افزوده می شود. سازه بعدی به همراه واژه بست دو صورت شخصی مقید در کردی سورانی را تشکیل می دهند:

 

هنگام کاربرد به همراه فعل این صورتهای مقید عملکرد مشابهی دارند و به شرح زیر در توزیع تکمیلی هستند:

الف) همراه با فعلهای لازم و متعدی در زمانهای حال و گذشته و همراه با فعل لازم در زمان گذشته و بصورت شناسه شخص در تطابق با فاعل و اجباری. واژه بستها در صورت وجود عموماً بعنوان مفعول مستقیم فعل عمل می کنند.

ب) همراه با فعل متعدی در زمانهای گذشته الگوی فوق بصورت معکوس در می آید. واژه بستها در تطابق اجباری فاعل-فعل در می آیند و اجباری هستند. شناسه های فعلی در صورت وجود نقش مفعول مستقیم را دارند. دو الگوی فوق با توجه به مشخصه های قرار گرفتن در ساخت جمله متفاوتند:

1) شناسه های شخصی همواره به فعل متصل شده و پس از ستاک فعل می آیند. به اینها وند سطح کلمه گفته می شود.

2) واژه بستها به لبه سمت راست گروه فعلی متصل می شوند (واژه بستهای نوع دوم). وقتی فعل اولین عنصر در مجموعه گروه فعلی باشد، واژه بست در میان فعل می آید و پس از اولین تکواژ فعل واقع می شود. مثال 18 بیانگر موقعیت الف می باشد. شناسه شخص پس از ستاک فعلی قرار گرفته و در تطابق فاعل و فعل قرار دارد. فاعل چه بصورت ضمیر و چه بصورت گروه اسمی مستقل ظاهر می شود. واژه بست در مثال 18c بیانگر ساخت متعدی است که به مفعول مستقیم اشاره دارد. در این حالت واژه بست با یک گروه اسمی یا یک ضمیر مستقل جایگزین می شود.

مثال (19) نشاندهنده موقعیت (ب) می باشد که در آن واژه بست به لبه سمت راست گروه اسمی که مفعول مستقیم است متصل می شود. در مورد نخست، شناسه بیانگر شخص به انتهای فعل افزوده نشده است. در مورد دوم گروه اسمی که همان مفعول مستقیم است دوباره بصورت شناسه به انتهای فعل متصل شده است. گرچه مضاعف شدن مفعول مستقیم امکانپذیر است ولی اجباری نیست.

در اینجا باید به این موضوع اشاره کرد که شناسه می تواند نشاندهنده توافق باشد ولی واژه بست همچون ضمیر مقید بصورت یکی از موضوعات فعل (عامل یا پذیرا) نمود می یابد. این حالت که بازمانده حالت کنایی گسسته می باشد توسط مکنزی (1961) پیشنهاد شد که گروه اسمی اشاره دهنده به عامل رادر ساختار متعدی زمان گذشته معادل فاعل نمی داند (107:1961). واژه بست در این حالت وندی عاملی است و از ساخت فعلی با عنوان ساخت عاملی یاد می شود. این نظر توسط شواهد تاریخی حمایت میشود؛ کردی سورانی همانند کردی کرمانجی مرحله ای از تشکیل ساخت واژی کنایی به حالت بخشی مفعول به ای[9] را از عامل  و تطابق مفعولی در ساخت متعدی زمان گذشته گذرانده است، گرچه تقریباً تمام گویشهای سورانی حالت مفعول به ای خود ر از دست داده اند.مزیت دیگر این دیدگاه آنست که برای هر مجموعه از تکواژهای مقید شخصی راهکاری جداگانه دارد.

صورتهای حاضر در جدول 4 همواره وندهای فعلی تصریفی را نشان داده و عملکرد آنها به نوعی نشاندهنده تطابق است، در حالی که صورتهای جدول 3 یعنی واژه بستها بیانگر تطابق فعلی بوده و صورتهای مقیدی هستند. حروف اضافه کامل در ساخت در ساخت متعدی زمان گذشته چه وضعیتی دارند؟ آنگونه که قبلاً اشاره شد متمم حرف اضافه می تواند نمودی غیر محلی داشته باشد اما در این حالت لازم است که به فعل متصل شود و شناسه شخصی ملحق به فعل باشد:

هنگامی که مفعول مستقیم بصورت تکواژی مقید ظاهر شود ستاک فعلی دو پایانه شخصی می گیرد و ترتیب قرار گرفتن این دو وند بسته به گویش های گوناگون متفاوت است. به عنوان مثال ادموندز(1955) ادعا می کند که وندها مطابق متمم حروف اضافه کامل بر وند نشانگر مفعول مستقیم پیشی می گیرند:

این در حالی است که مکنزی ترتیبی معکوس را پیشنهاد می دهد:

بطور خلاصه در ساخت متعدی زمان گذشته متمم حرف اضافه رفتاری مشابه متمم مستقیم فعل دارد. تغییر صورت واژه بست بصورت شناسه از دید نحوی برای واژه بست مشکل ساز است و راهکاری ساختواژی را برمی گزیند که طبق آن هم واژه بست و هم شناسه بیانگر شخص به صورت وندهایی در نظر گرفته می شوند که هسته میزبان نوع آنها را تأین می کند. آنگاه نمود حرف اضافه ملحق به فعل بعنوان نمونه ای از چیدمان موضوعات در نظر گرفته می شود. لازمه مقوله بندی حروف اضافه کامل از فعل به ارث می رسد و موضوع[10] وندی حرف اضافه کامل در زمره مضوعات وندی فعل قرار می گیرد. قاعده واژگانی 25 در مورد افعالی بکار می رود که نیازمند متمم حرف اضافه هستند و در عوض آن دو متمم می گیرند: خود حرف اضافه و متمم حرف اضافه:

بیاد بسپارید که واژه بست ها همانند وندهایی هستند که همراه شناسه های بیانگر شخص بصورت ساختواژی بررسی می شوند. این موضوع نشان می دهد که وندهای شخصی در کردی سورانی به دو زیر مجموعه تقسیم می شوند: cl-pers-aff یا وندهای شخصی واژه بستی و v-pers-aff یا وندهای شخصی فعلی. اطلاعاتی که به فعل منتقل می شود همانی است که بعنوان یکی از متمم های آن به آن منتقل می شود. صورت مشهود[11] وند منتقل نمی شود زیرا از نظر ساختواژی بصورت نموداری متجلی می شود که در بر دارنده صرف فعل[12] است.