ترجمه های کلیله و دمنه به زبان کوردی

غفور پیرزاده

در دنیای علم و ادب هیچ کتابی را سراغ نداریم که مانند این کتاب مستطاب در طول قرون و تمادی شهور و سنین و در نظر ملل مختلف و صاحبان آداب گوناگون، تا این اندازه دوام آورده و همه وقت به یک نمط و بر یک نسق مطلوب و محبوب بوده و سرمشق اخلاق و رهنمای زندگی قرار گرفته و هنوز هم پس از سیزده چهارده قرن که از ظهور و شهرت آن کتاب می‌گذرد باز تازه و نزد خاص و عام بلند آوازه باشد. این خود حقیقتی است غیر قابل انکار که نویسنده یا نویسندگان، این کتاب را تجربیات گران‌بهای علم الحیاه و علم النفس و شناخت مردم و آزمایش‌های زندگی طرفی فراوان و ذخایری بی‌پایان در گنجینه‌ی مغز جای داشته است و از این رو نکته‌ای از نکات ضروری زندگانی از پیش نظرشان محو نشده و دقیقه‌ای از دقایق واجبات را فرونگذاشته‌اند(ملک الشعرای بهار). کتاب کلیله و دمنه از جمله آن مجموعه های دانش و حکمت است که مردمان خردمند قدیم گردآوردند و «بهرگونه زبان» نوشتند و از برای فرزندان خویش به میراث گذاشتند و در اعصار و قرون متمادی گرامی میداشتند، میخواندند و از آن حکمت عملی و آداب زندگی و زبان می آموختند(مجتبی مینوی).

باری اهمیت کلیله و دمنه همان گونه که از زبان دو استاد برجسته ادبیات فارسی ذکر گردید سبب شده تا به زبان های مختلف و زنده دنیا ترجمه شود. در زبان کوردی نیز همپای زبان های دیگر دنیا، ترجمه هایی به لهجه های مختلف کوردی از کلیله و دمنه به چشم می خورد که در این یادداشت سعی می شود بصورت گذرا بدان ها اشاره هایی شود.

 بر اساس اطلاعات پیش روی تا کنون در زبان کوردی ۹ ترجمه از کلیله و دمنه صورت پذیرفته است. تاریخ اولین ترجمه کوردی کلیله و دمنه به سال ۱۹۳٤ میلادی باز می گردد و ترجمه آن به همت ملا كریم زنگنه انجام گرفته است. ((دکتر محمد نوری عارف)) در مقدمه کلیله و دمنه ترجمه ملا کریم زنگنه قید می کند که ملاکریم زنگنه ترجمه اش را از روی ترجمه حسین واعظی كاشفی(انوار سهیلی) انجام داده و عنوان (گه لاویژی کوردستان) را بر آن نهاده است. ویژگی های زبان ترجمه ملا کریم با ویژگی های نثر کوردی/ سورانی در آن دوره همسو است. ملا کریم زنگنه در سال ۱۸۷۹ میلادی در شهر سلیمانیه کوردستان عراق متولد گشته و در سال ۱۹۸٠ میلادی در همین شهر چشم از جهان فروبسته است. ایشان دارای تحصیلات حوزوی بوده و به زبان های کوردی، فارسی و عربی مسلط بوده است.  در تاریخ ادبیات کوردی به غیر از این ترجمه، اثر دیگری از وی به چشم نمی خورد. ملاکریم در مقدمه ترجمه خود از کلیله و دمنه می نویسد: و این کتاب را که به ۲٤ زبان دنیا ترجمه شده بود به زبان اجدادیمان برگردانم.

دومین ترجمه کلیله و دمنه به زبان کوردی از سوی ماموستا (( عمر توفیق الخطاط)) به ثمر نشسته است. عمر توفیق الخطاط کلیله دمنه را در سال ۱۹۷٠ میلادی از روی یکی از ترجمه های کلیله و دمنه به زبان عربی به کوردی سورانی برگردانده است. اگرچه وی به متن مرجع ترجمه خود اشاره ای نکرده ولی رده پای ترجمه ابن المقفع در ترجمه وی دیده می شود. این ترجمه از ترجمه های پرکاربرد و عام کلیله و دمنه در زبان کوردی به حساب می آید، به گونه ای که تا کنون نشر آن به چاپ نهم رسیده است. عمر توفیق علاوه بر ترجمه کلیله و دمنه، ترجمه کتاب آئین دوستیابی دیل کارنگی و خلیفه اول ابوبکر صدیق اثر دکتر((محمد علی الصلابى)) را از عربی به کوردی  در کارنامه دارد. از تالیفات وی نیز که بیشتر در حوزه دینی طبع شده اند می توان به ((داستان دو باغبان در قران)) و ((چهل داستان)) اشاره نمود. مترجم در مقدمه کلیله و دمنه به زبان کوردی تاریخچه کوتاهی از این اثر و ارزش والای آن ذکر نموده است. عمر توفیق الخطاط متولد کوردستان عراق است و هم اکنون در شهر حلبچه ساکن است.

 

افتخار سومین ترجمه کلیله دمنه به زبان کوردی به شخصی بنام ((دلاور)) می رسد.گرچه از ترجمه و هویت وی اطلاعی دستگیر نشد اما دکتر محمد نوری عارف در مقدمه ترجمه کوردی کلیله و دمنه به قلم ملاکریم زنگنه  بدان اشاره می کند. بنابر نظر دکتر محمد نوری عارف، دلاور در سال ۲٠٠۱ میلادی قطعاتی از  کلیله و دمنه را از عربی به کوردی سورانی برگردانده و در شهر سلیمانیه به چاپ رسانده است.

چهارمین ترجمه کلیله و دمنه به زبان کوردی توسط ((محمد امین دوسکی)) در سال ۲٠٠٤ میلادی در شهر دهوک کردستان عراق و با لهجه کوردی کورمانجی حاصل شده است . دوسکی ترجمه خود را از روی ترجمه عربی ابن المقفع به اتمام رسانده است. تفاوت کار دوسکی با سایر ترجمه های کوردی کلیله و دمنه در این است که وی کلیله و دمنه را  به نظم درآورده و نام ترجمه بر آن نهاده است. وی در مقدمه ترجمه کلیله و دمنه منظوم خود، هدف از به نظم درآوردن کلیله و دمنه را بالابردن ارزش ادبی این اثر و آسان کردن و تاثیرگذاری بیشتر آن می داند. ترجمه دوسکی اولین ترجمه کلیله و دمنه به لهجه کورمانجی زبان کوردی شمرده می شود. زبان و وزن کلیله و دمنه ترجمه دوسکی به زبان و وزن منظوم های شفاهی کوردی نزدیک است و این مهم گیرایی خاصی به کار وی داده است. استاد محمد امین دوسکی متولد کوردستان عراق است و علاوه بر این اثر تدوین ((فرهنگ کوردی-عربی سپیریز)) را نیز برعهده داشته است.

 

پنجمین ترجمه کلیله و دمنه به زبان کوردی در سال ۲٠۱۱ میلادی در کردستان ترکیه از جانب ((علی کارادنیز)) به ثمر رسیده و توسط نشر نوبهار طبع گردیده است. ترجمه کارادنیز دومین ترجمه کلیله و دمنه به زبان کوردی کورمانجی نیز بحساب می آید. علی کارادنیز نویسنده، مترجم و روزنامه نگار کورد کردستان ترکیه علاوه بر ترجمه کلیله دمنه ترجمه کتاب ( دولت عثمانی و ناسیونالیست های کورد) اثر ((هاكان اوزگول)) را نیز به چاپ رسانده است. وی همچنین دارای مقالات متعدد در مجلات کوردستان ترکیه می باشد.

 

ترجمه ششم از کتاب کلیله و دمنه به زبان کوردی را استاد احمد قاضی در سال ۲٠۱۳ میلادی در شهر مهاباد انجام داده است. احمد قاضی کار خود را از روی ترجمه فارسی ((ابوالمعانی نصرالله بن عبدالحمید منشی)) کلیله و دمنه را به زبان کردی برگردانده است. ترجمه کلیله و دمنه احمد قاضی دارای ویژگی های منحصر به فرد در ترجمه و تاریخ نثر كوردی سورانی است. وی نیز دارای ترجمه و تالیفات فراوان در حوزه ترجمه، ادبیات و زبان کوردی است و از شاخص ترین افرادی است که به ترجمه کلیله و دمنه همت گماشته است. ترجمه کلیله و دمنه استاد احمد قاضی اولین ترجمه از این کتاب به زبان کوردی است که در کوردستان ایران انجام شده است.

 

هفتمین ترجمه کوردی کتاب کلیله و دمنه در سال ۲٠۱۵ میلادی توسط فردی به نام ((محمد چیا)) در شهر سلیمانیه انجام گرفته است.  حجم این کتاب ۲۵٤ صفحه و متن مرجع ترجمه وی از زبان عربی است.

 

هشتمین ترجمه کوردی کلیله و دمنه را در سال جاری۲٠۱۷ میلادی ((دکتر محمد عبدو علی)) در عفرین کردستان سوریه انجام داده است. متن مرجع وی نیز ترجمه عربی کلیله و دمنه ابن المقفع است. ترجمه محمد عبدو علی سومین ترجمه کلیله و دمنه به زبان کوردی کرمانجی بشمار می آید. محمد عبدو علی از پیشگامان اکنون ادبیات و زبان کوردی در کوردستان سوریه قلمداد میشود.

 

علاوه بر ترجمه های فوق از کلیله و دمنه به زبان کوردی در بعضی از منابع به ترجمه ((محمد صلاح گلالی)) اشاره می شود که اطلاع از ان به دست نیامد.