طنین سکوت: پژوهشی جامع در باب ازدواج زودهنگام کودکان در ایران

کامل احمدی 

چکیده

ازدواج کودکان، ازدواج در کودکی و  نوعی ازدواج رسمی یا غیر رسمی است که که در آن فرد قبل از رسیدن به ۱۸ سالگی وارد پیمان زناشویی می‌شود. با وجودی که هر دو جنس پسر و دختر در معرض ازدواج های زودهنگام هستند ولی دختران بیشترین قربانیان این پدیده بشمار می روند. در سطح بین‌المللی، ازدواج کودکان یکی از اشکال ازدواج اجباری به شمار می‌رود و مصداق نقض حقوق بشر و نمونه‌ای از خشونت جنسیتی است. در کشور ایران کودک همسری پدیده ای غیر عادی نیست با این وجود، برای مقابله با این معضل اجتماعی گام موثری برداشته نشده است. این پژوهش به شیوه کیفی و میدانی در سطح کلان انجام شده است و علل و رواج این پدیده را در سطح کشور نشان داده است و در نهایت راهکارهای عملی برای پیشگیری و کاهش این معضل اجتماعی را ارایه داده است.

واژگان کلیدی: ازدواج کودکان، سن قانونی، باورهای سنتی، عوامل اجتماعی، طلاق کودکان.

مقدمه

از منظر شمار زیادی از افراد، کودک همسری یا ازدواج زودهنگام بر زندگی کودکان اثر گذاشته و آن را با تبعات آسیب زای سلامتی، پیچیده تر کرده و در هر سطحی از توسعه، رشد و تعالی فردی را تحت الشعاع خود قرار می­دهد. کودک همسری  از هنجارهای سنتی و متعارف برخاسته، و در مناطق شهری و روستایی رواج دارد. توجه جهانی به این پدیده و تلاش های صورت گرفته در این زمینه موجب شده است سطح ازدواج زودهنگام به طور کلی روند کاهشی پیدا کند، هرچند درصد چشمگیری از کودکان هنوز در زیر سن قانونیِ جامعه ی خود ازدواج می­کنند. یک مثال روشن و برجسته از این پدیده، جامعه ی ایران است.  سازمان ملل متحد ازدواج کودکان را به هر نوع ازدواج در زیر سن 18 سال قبل از اینکه دختر به لحاظ جسمی و روانی آمادگی پذیرش مسئولیت­های زناشویی و بچه داری را داشته باشد، اطلاق می­کند. بر همین مبنا در مواردی که کودک در زیر این سن ازدواج کند، ازدواج زودهنگام کودکان رخداده است؛ ازدواجی که توسط پدر یا پدربزرگ کودک از جانب وی شکل گرفته و در آن توجهی به حداقل سن قانونی ازدواج نشده است. عامل اصلی مسئول در این قضیه افزایش سطح فقر، فقدان دانش و تحصیلات و تبعیت از الزامات فرهنگ مردسالارانه و باورهایی است که به اشتباه واداشتن دختران به ازدواج های ناخواسته و زود هنگام را عاملی برای حمایت و محافظت از آنها می دانند. متأسفانه باوجود پیامدهای جسمانی و تبعیض نسبت به دختران جوان، قدمهای اندکی برای خاتمه عمل ازدواج زودهنگام کودکان در ایران برداشته شده است[1].

مطالعات مستقل و معتبر چندانی در خصوص کودک همسری در ایران انجام نشده است و اطلاعات اندکی دراین­باره در دسترس است. آمار رسمی و دولتی جمهوری اسلامی ایران حاکی از این است که سالانه دهها هزار دختر و پسر زیر سن 15 سالگی توسط خانواده­هایشان وادار به ازدواج می­شوند. شمار واقعی این کودکان در حقیقت بالاتر از این آمارها است. برخی از خانواده­ها در ایران ازدواج در سنین پایین را ثبت نمی­کنند و یا به صورت غیررسمی به ثبت می­رسانند. در ایران بنا بر آمار موجود از سال 1385 تا نیمه اول سال 1394 تعداد 890 هزار دختر زیر 18 سال ازدواج کرده اند که در این بین دخترانی نیز بوده اند که زمان ازدواج شان زیر 10 سال بوده است. همچنین در 9 ماه اول سال 1395 29.710 دختر زیر سن 15 سالگی ازدواج کرده اند[2]. رواج کودک همسری در ایران، در نتیجه ی نگاه سنتی، فشارهای اجتماعی و فرهنگی، ریشه دار شدن فقر و میل والدین به کنترل روابط جنسی دخترانشان بوده است. این مطالعه برای اولین بار قصد دارد که رواج کودک همسری در ایران را با تأکید بر عوامل مسلط اجتماعی- فرهنگی تحلیل کند؛ عواملی که بازتاب نابرابری­های عمیق جنسیتی مؤثر در تداوم حیات این پدیده هستند. این مطالعه آن دسته از کودکان و افراد را مورد هدف قرار می­دهد که قادر به اعلام رضایت کامل و آزادانه شان از اینکه با چه کسی ازدواج می کنند، نیستند زیرا الزامات جامعه مردسالارانه خلاف این امر را به آنها دیکته می کند. بر این مبنا هدف این پژوهش  توصیف و تبیین اجتماعی رواج و علل ازدواج کودکان در ایران و ارایه راهکارهای عملی برای حل این معضل اجتماعی می باشد. 

تبیین عوامل جامعه شناختی

بسیاری از نظام های قضایی حداقلی را برای سن ازدواج در نظر می گیرند به این معنا که شخص باید به این حداقل سنی 18 سالگی برسد تا قانوناً اجازه ازدواج داشته باشد. سنی که در آن یک شخص قادر است به طور قانونی ازدواج کند می تواند از سن رضایت به رابطه جنسی متفاوت باشد. در آن نظام های قضایی ای که سن ازدواج پایین تر از سن رضایت به رابطه جنسی است، هنگامی که یکی از زوجین یا هردوشان زیر سن رضایت قرار دارند، قوانین ازدواج معمولاً قوانین سن رضایت از رابطه جنسی را تحت شعاع خود قرار می دهند. بعضی از سیستم های قضایی کلیه روابط جنسی خارج از ازدواج را بدون در نظر گرفتن سن ممنوع کرده اند. گزارش یونیسکو حاکی از این است که بین ازدواج زودهنگام کودکان و زایمان زودرس در کشورهایی که ازدواج کودکان رایج است، رابطه بسیار قوی ای وجود دارد. برای مثال صرفاً در آسیا و نواحی اقیانوسیه  سالانه نزدیک شش میلیون نوزاد از مادران نوجوان متولد می شوند[3].

بسیاری از ادیان در تعیین سن ازدواج دخیل هستند. دین با قدرت مسلطش بر کنترل هنجارها و شکل دادن به فرهنگ، یک عامل اثرگذار و چشمگیر برای مردمی است که آن را سرلوحه ی تصمیمات اساسی شان قرار می دهند. قدرت دین به نحوی در نقش والدینی افراد نفوذ کرده که به مالکیت فرزندان توسط والدینشان منجر شده است. با وجود تمام پیچیدگی های سن و انواع بلوغ، فعالیت های مختلف اجتماعی یک سن شروع خاص را می طلبند. در جوامع امروزی که فعالیت های اجتماعی گسترده و جهان شمول شده اند و مشارکت روز افزون افراد را می طلبند، یک معیار خاص یا ملاکی برای تعریف کودکی و بزرگسالی لازم به نظر می رسد. وقتی که سن قابلیت ازدواج برای یک فرد بر اساس قوانین دینی پایین تر از سن قانونی ازدواج در یک سرزمین باشد، قانون دولتی حاکمیت دارد. از واقعیت ها چنین بر می آید که در کشور هایی که در آن دختران دسترسی منصفانه ای به تحصیلات، تقویت استعداد و فرصت های شغلی داشته باشند، ازدواج زودهنگام بسیار نادر است. سویتمن(1382) در کتابش مطرح می کند که در ایالات متحده امریکا تنها 4 درصد از دختران زیر سن 19 سال ازدواج می کنند. در کانادا این آمار به 1 درصد می رسد و در بریتانیا 2 درصد[4]. رابطه درونی بین ازدواج زودهنگام کودکان و کم سوادی و تحصیلات پایین، یک علت زمینه ای برای سلامت و عزت نفس پایین و انزوای فردی است. بی شک ازدواج زودهنگام کودکان یک نقطه پایان برای تحصیلات دختران است، به خصوص در کشورهای فقیرنشینی که در آن ها ازدواج کودکان متداول است[5]. ازدواج کودکان با ریشه های عمیقش در نابرابری های جنسیتی زمانی که سن زوج دو برابر سن زوجه است، بر دختران تأثیر بیشتری دارد. ازدواج زودهنگام کودکان معمولاً با ترک همسر مرتبط است[6]. طلاق یا ترک همسر اغلب این دختران جوان را به فقر بیشتری گرفتار می سازد، زیرا او معمولا باید به تنهایی مسئولیت فرزندانشان را بر عهده گیرد.

از آنجا که اکثریت این دختران در سنین بسیار پایین و در حالی که فاقد تحصیلات بوده اند، ازدواج کرده اند، مهارت های کسب درآمد آنها بسیار پایین (اگر نه هیچ) بوده و در نتیجه به فقر بیشتر آنها دامن می زند[7]. ا ز آنجا که در کودک همسری سن دختران معمولا به طرز چشمگیری پایین­تر از شوهرانشان است، آنها در سنین پایین­تری مطلقه می شوند، بنابراین نسبت به زنانی که در سن بالاتری ازدواج کرده اند، ممکن است که چالش های اجتماعی و اقتصادی را در بعد عمیق­تر و گسترده­تری تجربه کنند[8]. جوامعی که در آن ازدواج کودکان رایج است بیشتر مستعد طلاق های زودهنگام و کودکان مطلقه است. نرخ طلاق هم در ایران در گروه سنی ١٠ تا ١٨‌سال به طرز قابل توجهی بالاست، به‌طوری که براساس آخرین داده‌های جمعیت‌شناسی، ٢١,١٤٩ دختر و پسر زیر ١٨‌سال در‌سال ٩٣ طلاق گرفته‌اند. بر اساس آخرین تحقیقات  نرخ طلاق زیر سن 18 سالگی در طول یک دهه اخیر افزایش یافته است[9]

جنبه­­ های قانون اساسی، باورهای دینی، ابعاد جنسی و همچنین هنجارها و مناسک اجتماعی نقش قابل توجهی در ازدواج زودهنگام در جامعه ایران دارند. قبل از انقلاب بر اساس ماده 23 قانون حمایت خانواده (سال 1353) ازدواج زنان قبل از رسیدن به سن 18 سال تمام و ازدواج مردان قبل از اتمام 20 سالگی­شان ممنوع بود. تغییر این سن بعد از انقلاب در ایران رخ داد. تغییرات اولیه آن در موقت شکل گرفت و این ماده با ماده 1041 قانون مدنی تعویض شد. بر اساس ماده 1041 از قانون مدنی ایران سن ازدواج برای دختران 13 و برای پسران 15 سالگی اعلام شد. با این­حال همین قانون به دختر اجازه می­دهد که ازدواج در زیر سن 13 سالگی و پسران در زیر سن 15 سالگی به شرط رضایت والد یا اجازه دادگاه بتواند شکل بگیرد. علاوه بر این اگر قیم کودک(پدر یا پدربزرگ)چنین درخواستی را داشته باشد و دادگاه به این نتیجه برسد که او به قدرکافی بالغ شده است که بتواند ازدواج کند، کودک می­تواند حتی در سنین پایینتر نیز ازدواج کند[10].

روش پژوهش

رویکرد روش شناختی به کار گرفته شده در این تحقیق یک روش کیفی در مقیاس کلان بود. حجم جامعه، حجم نمونه، روش نمونه گیری، تعداد مصاحبه های تعیین شده برای هر بخش و ناحیه، حتی زمان اختصاص داده شده به هر استان خاص بازتابی از رواج ازدواج زودهنگام کودکان در آن منطقه بوده است. پرسشنامه بکار گرفته شده در هر منطقه یک نسخه محلی شده و بومی شده از پرسشنامه های پیمایش جمعیتی و سلامت[11]بود، اما بیشتر بخش­های آن محقق ساخته بود. استان ها با تحلیل داده­های جمعیت شناسی موجود در خصوص آمارهای ازدواج در یک دهه اخیر انتخاب شدند. فهرست بکار گرفته شده در این مطالعه با انتخاب استان­هایی صورت گرفته که بالاترین آمار کودک همسری را داشته اند و در طول این ده سال بیشتر از بقیه استانها تکرار شده اند. بر این مبنا هفت استان انتخاب شدندکه عبارتند از:1) خراسان‌رضوی،2) آذربایجان‌شرقی،3) خوزستان، 4) سیستان‌وبلوچستان، 5) آذربایجان غربی، 6) هرمزگان و 7) اصفهان. سؤالهای ساختار یافته در پرسشنامه با موضوعات زیر آورده شدند: پیش ­زمینه پاسخگو، ازدواج، تصمیم گیریهای ازدواج، باروری زنان، باروری مردان، نگرشهای جنسیتی، مواجهه با پیامهای پیشگیرانه ازدواج کودکان، خشونت جنسی زنان، خشونت خانگی مردان. پرسشنامه بر میزان رواج و علل ازدواج کودکان در مناطق موردمطالعه تمرکز داشت. پرسشنامه مذکور، تنها در مصاحبه با افراد محلی مورداستفاده قرار گرفت. مطالعه همچنین شامل مصاحبه با مسئولین، شخصیت­های حکومتی، دینی و رهبران محلی هم بود. سؤالات مطرح شده به تناسب اینکه فرد مصاحبه شونده در چه زمینه ای تأثیرگذار و مطلع بود، بر حوزه های خاصی متمرکز می­شد و روند مصاحبه­ها به لحاظ ساختاری متفاوت بود.

یافته های پژوهش

1)­ خراسان رضوی:  استانی با بیشترین تعداد کودک همسری

خراسان‌رضوی، نخستین رتبه را در ازدواج زودهنگام در میان پسران در سنین ١٠ تا ١٤‌سال و درمیان دختران در سنین ١٥ تا ١٩‌سال را به خود اختصاص داده است. بر اساس نتایج این پژوهش ازدواج کودکان در خراسان رضوی هنوز رایج است ولی تمایل به چنین ازدواجی رو به کاهش است. براساس یافته های این پژوهش، میانگین ازدواج کودکان در میان دختران نسبت به پسران زیادتر است. بر خلاف کاهش اندک در ازدواج زود هنگام کودکان، با افزایش نرخ طلاق در این استان در مقایسه با یک دهه گذشته مواجه  هستیم[12].

این پژوهش نشان می‌دهد که یک عامل تأثیرگذار در ازدواج زودهنگام در این منطقه، مالکیت آب است. این امتیاز زیست‌محیطی نقش مهمی در شکل دادن هنجارهای اجتماعی ایفا می‌کند. نتایج نشان داده است که ٢٧‌درصد قربانیان ازدواج زودهنگام، هنوز درحال تحصیل هستند و در ٤٥درصد، ازدواج دلیل عمده ترک مدرسه بود تا این افراد بتوانند کار خانه‌داری و وظایف بچه‌داری را انجام دهند. ٩٧‌درصد از زنان که یک‌بار زایمان کرده بودند، ازسوی خانواده خودشان و مادرانشان مراقبت‌های بعد از زایمان را داشتند. ٤٥‌درصد پاسخگویان هیچ مشکلی را درحین زایمان مطرح نکردند و ٢٧‌درصد اعلام کردند که زایمان دردناک و خونریزی شدیدی داشتند. دخترانی که با آنها مصاحبه شده و قبل از ١٥سالگی زایمان کرده بودند تا حدود ٨٨‌ درصد ریسک دچارشدن به زخم پارگی زایمان را داشتند که آنها را درمقابل عفونت‌ها آسیب‌پذیر می‌کرد. درد و عفونتی که درتمام طول زندگی همراه آنها خواهد بود.

بررسی‌ها نشان داد که میزان آگاهی زنان درباره زخم پارگی زایمان پایین بود، حتی وقتی با استفاده از اصطلاحات محلی، توضیحات بیشتری دراختیار آنها قرار گرفت، بیشتر زنان حتی کسانی که بیش از ١٥ بخیه را درحین زایمان داشتند، نمی‌دانستند که زخم پارگی زایمان را تجربه کرده‌اند.  به‌طورکلی ٦٠‌ درصد پاسخگویان عقیده داشتند که ازدواج زودهنگام کودکان باید متوقف شود و 5/32 درصد عقیده داشتند که این موضوع بستگی به ویژگی بدنی و عقیده شخص دارد. هیچ‌کدام از پاسخگویان اطلاعی از سن قانونی ازدواج نداشتند. 2/21 ‌درصد از زنان متأهل بیان کردند که مجبور به رابطه جنسی با شوهرانشان بودند و تعداد کمی از آنها توانایی این را داشتند که با شوهرشان در مورد نداشتن تمایل به برقراری رابطه جنسی صحبت کنند، چراکه فکر می‌کردند آمیزش جنسی به‌طور اجتناب‌ناپذیری بخشی از وظایف زناشویی آنهاست. رایج‌ترین واکنش به این آمیزش اجباری، ناراحتی با 9/42 درصد، نفرت با 6/28‌درصد و خشم 6/28درصد بود.

2) آذربایجان شرقی: نامزدی جنین در رحم مادر

 بر اساس یافته های این پژوهش، ازدواج زیر سن 18 سال در این استان روند متغیر و تحول پذیری داشته است. در طول دهه گذشته ازدواج کودکان به لحاظ نرخ و فراوانی، آمار بالایی را دار بوده است که در سالهای اخیر روند نزولی به خود گرفته است. بر عکس آمار طلاق در حال افزایش است. سالانه شمار بیشتری از کودک عروسان و کودک دامادان ادامه زندگی مشترکشان را غیر عملی می دانند و در همان سنین پایین طلاق می گیرند.

نتایج مصاحبه ها و مشاهدات در روستاهایی مانند گیلک‌آباد، نشان داده که دختران در سن یک یا دوسالگی نامزد شده (ناف بر) و تقریبا هیچ بچه مجردی بالای سن پنج‌سال در روستا وجود نداشته است. در مصاحبه‌های محلی که در آن بومی‌ها، هنجارها و مناسک خود را بیان می‌کردند، رواج ازدواج زودهنگام در این روستا مورد تأکید قرار می‌گرفت. در گیلک‌آباد یک نوزاد 6 ماهه نامزد می‌شد. به نقل از یک سخنگوی مرد درحین مصاحبه، جنین در رحم مادرش با شخص دیگری نامزد می‌شود. 8/70 درصد از پاسخگویان در زمان انجام پژوهش ازدواج کرده بودند و کمتر از ٢٠‌درصد (8/18درصد) درمراسم ازدواج خود حضور نداشتند. در ٧٥‌درصد از موارد یک نامزدی رسمی توسط خانواده‌شان تدارک دیده شده بود.

3) خوزستان: خرید غیر قانونی سن ازدواج

در استان خوزستان نیز ازدواج برای دختران جوان زیر 18 سال بسیار بالاتر از میزان ازدواج پسران در همین سن است اما بر اساس نمودار 7 مشخص است که دریک دور نمای ده ساله، روند نزولی آن انتظار می رود. بر خلاف ازدواج زودهنگام که در طولانی مدت رو به کاهش است، سنین طلاق در هر سال کودکان بیشتری را هدف قرار می دهد. دختران آسیب پذیر و مطلقه زیر 18 سال، بیشتر از پسران خردسال مطلقه در این استان دیده می شود[14].

در آبادان مرسوم است برای ازدواج دختران زیر 13 سال، سن را می خرند و از قیمت ها 100 هزار تا 500 هزار تومان بسته به سالهای خریداری شده متفاوت می باشد. درمجموع 75 درصد از مردان مصاحبه شونده دارای 2 فرزند بودند و 25 درصد از آنها در سن 16 سالگی پدر شده بودند. در بسیاری از موارد ازدواج کودکان، دختران به همسری مردان بسیار بزرگتر از خودشان درآمده بودند و هیچ اختیاری از خود در خصوص انتخاب همسر نداشتند. مشاهدات ما گواه بر این است که بیش از نیمی از این گروه ذکر کردند که شوهرانشان حداقل 10 سال از خودشان بزرگترند. 39 درصد پاسخگویان ذکر کردند که هیچ فایدهای در ازدواج زودهنگام کودکان وجود ندارد و 22 درصد بر این اعتقاد بودند که جلوگیری از رابطه  جنسی قبل از ازدواج یک فایده و نقطه قوت در ازدواج زودهنگام کودکان است. بسیاری از پاسخگویان دانشی در خصوص سن قانونی ازدواج نداشتند و این کمبود آگاهی در مورد قانون و ازدواج کودکان در نقش مانعی برای پایان عمل ازدواج کودکان ظاهر می­شود. 

4) سیستان ‌وبلوچستان: استانی با بیشترین مرگِ کودک مادران

همواره دیده شده است که ازدواج زود هنگام کودکان در سیستان و بلوچستان افزایش یافته است. نمودار افزایش کودک هم سیری در ده سال گذشته با چرخشی روبه پایین در سال 1389 تا سال 1393 را نشان می دهعد. این افزایش تدریجی و کاهش ناگهانی برای هر دو جحنس از سال 1390 به بعد صادق است. اما نرخ طلاق در سیستان و بلوچستان در مقایسه با سایر استان ها فراوانی و تکرار پایین تری را نشان داده است. زمینه های مذهبی، محرومیت استان همراه با سبک زندگی قبیله ای منجر به سطح پایین طلاق در این منطقه شده است. این نرخ در سالهای اخیر افزایش یافته است[15]

در این استان برخی از والدین نمی‌توانند از پس مخارج مدرسه یا دانشگاه فرزندانشان برآیند. در نتیجه آنها را وادار به ازدواج می‌کنند. مشکلات حاد بارداری و زایمان از علت‌های عمده مرگ‌ومیر درمیان زنان ١٥ تا ١٩‌سال در این استان است. آنطور که سازمان بهداشت جهانی گزارش داده، در برخی استان‌ها مرگ‌ومیر مادران بیشتر از نوزادان بوده و استان سیستان‌وبلوچستان یکی از آنهاست؛ به این معنی که در استانی مانند سیستان‌وبلوچستان مادران به دلیل زایمان می‌میرند. با درنظر داشتن این‌که این استان نرخ 64/5 ‌درصدی تولد و ١٢‌درصدی مرگ مادر درکشور را داراست، میزان مرگ‌ومیر مادر در این استان بسیار بالاتر از سایر استان‌ها کشور برآورد می‌شود. در‌سال ٩٤، سیستان‌وبلوچستان بالاترین میزان زایمان را درمیان مادران زیر ١٥‌سال داشت. تقریبا تمام پاسخ‌دهندگان در این مطالعه عنوان کرده‌اند که رسم ازدواج ناف‌بری[16] یا برای خودشان، بستگان‌شان یا یکی از کسانی که می‌شناختند، صورت گرفته بود. هیچ‌ کدام از پاسخگویان درهنگام مصاحبه درحال تحصیل نبودند و عمده‌ترین دلیل ترک تحصیل خود را ازدواج می‌دانستند. ازدواج 6/77 درصد از پاسخگویان توسط یک فرد میانجی تدارک دیده شده بود.1/51 ‌درصد از افراد گفتند که یک نامزدی رسمی ازطرف خانواده‌ها، برایشان برگزار شده بود. 5/51 ‌درصد از زنان، شوهرانی کمتر از ١٠‌سال بزرگ‌تر از خودشان داشتند 9/42 ‌درصد از پاسخگویان، هرگز، در معرض پیام‌های پیشگیرانه از ازدواج زودهنگام کودکان و در معرض آموزش جنسی قرار نگرفته بودند. تمام پاسخگویان از سن قانونی ازدواج بی‌اطلاع بودند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که آمار طلاق در هر دوجنس، در این استان درحال افزایش بوده، اما سطح این افزایش درمیان دختران زیر ١٨سال، درمقایسه با پسران بالاتر است. این یعنی که هر‌سال تعداد بیشتری از کودکان بیوه می‌شوند. مخصوصا زمانی که دختری خردسال با مردی بسیار بزرگ‌تر از خودش ازدواج کرده، این مسأله دیده شده است؛ ازدواج‌های از هم پاشیده شده، بسیاری از دختران را وادار به تنها زندگی کردن و بزرگ کردن فرزندان‌شان بدون حمایت می‌کند.

5) آذربایجان غربی: افزایش طلاق و گسترش کودکان بیوه

ازدواج زیر سن 18 سال در استان آذربایجان غربی، با تفاوت عمیقش میان دختران و پسران در بازه ده ساله رو به کاهش نهاده است. شمار دخترانی که زیر سن 18 سال ازدواج می کنند به شدت بالاتر از شمار پسران است. آمار طلاق در هر دو از جنسیت­ها در این استان در حال افزایش بوده است اما سطح این افزایش در میان دختران زیر 18 سال در مقایسه با پسران بالاتر است. این بدان معناست که هرساله شمار بیشتری از کودکان بیوه می­شوند[17].

کودکان بیوه خصوصاً زمانی که دختری خردسال با مردی بزرگتر از خودش ازدواج کرده است، آسیب های روحی و روانی و اجتماعی زیادی را برای کودک بیوه به دنبال دارد. به خصوص داغ اجتماعی و لکه ننگی که طلاق برای فرد به همراه می­آورد و موقعیتی که زنان در این جامعه دارند، ازدواج های از هم پاشیده شده بسیاری از دختران را وادار به تنها زندگی کردن و بزرگ کردن فرزندانشان بدون حمایتی می­کند. 8/61درصد از زنان حداقل دو زایمان داشته اند و میانگین سن در اولین بارداری 17 سال  بوده است(6/ 20درصد).

6) هرمزگان : ازدواج بدون اطلاع

استان هرمزگان نیز دارای روند نزولی در مجموع نرخ ازدواج زودهنگام کودکان می باشد. در مقابل درصد های طلاق در استان افزایش یافته است. دختران زیر 18 سال به زنان مطلقه تبدیل شده و این روند هر ساله رو به رشد نهاده است.

سال در استان هرمزگان

4/29 درصد پاسخگویان این پژوهش در استان هرمزگان؛ اطلاعی نداشتند که با چه کسی ازدواج می‌کنند. ٥١‌ درصد گفتند که در زمان ازدواج خوشحال بوده‌اند، 6/19‌درصد به دلیل اجبار به ترک مدرسه، ناراحت بودند، 9/56 درصد از پاسخگویان می‌خواستند که فرزندشان هم به همان شیوه‌ای که خودشان ازدواج کرده بودند، وصلت کنند3/37 درصد از پاسخگویان معتقد بودند که هیچ فایده‌ای در ازدواج در سن پایین وجود ندارد. درحالی‌ که 6/19‌درصد پاسخگویان این امر را به‌عنوان یک عامل تقویت‌کننده ارتباطات و پیوندهای خانگی می‌دانستند. درمجموع 2/39 ‌درصد از افراد هم گفتند که ازدواج دیرهنگام منجر به سطوح بالاتر آموزش و فهم میان زوج‌ها می‌شود و 8/11‌درصد از آنها کاهش بارداری‌های نوجوانی را به‌عنوان یک فایده ازدواج دیرهنگام عنوان کردند.

7) استان  اصفهان: آخرین استان با بیشترین تعداد کودک همسری

در اصفهان نیز مانند شهرستان های مذکور، کودک همسری رایج می باشد. نرخ تفاوت بر مبنای جنسیت نشان می دهد که کودک همسری در میان دختران بیشتر از پسران است. بررسی ها کاهش نرخ ازدواج کودکان را در بازه ده ساله نشان میدهد. در مقابل نرخ طلاق نیز در چشم انداز دهه اخیر ترسیم شده است. بدیهی است که نرخ طلاق هر سال تغییر می کند اما نه در یک روند ثابت

4/71 ‌درصد از پاسخگویان مرد حداقل دو فرزند داشتند و 6/28 ‌درصد از آنها، در ١٦سالگی پدر شده بودند. 1/84 ‌درصد از افراد متأهل از ازدواج‌شان آگاه بودند و ١٥‌درصد از آنها در زمان عقد نمی‌دانستند که با چه کسی ازدواج می‌کنند. 7/47‌درصد از تصمیم‌های ازدواج توسط والدین و سایر اعضای خانواده گرفته شده بود. تفاوت سنی میان زن و شوهر در 8/10‌درصد از موارد بیش از ١٠‌سال بود و در 7/29 ‌درصد پایین‌تر از ١٠سال. علاوه بر این، 1/57 ‌درصد از مردها همسرانی داشتند که تقریبا هم‌سن‌و‌سال خودشان بودند، 9/40 ‌درصد درمواجهه با پیام‌های پیشگیرانه ازدواج زودهنگام کودکان ازسوی تلویزیون قرار گرفته بودند. 5/29 ‌درصد توسط دوستان و 9/15‌درصد هرگز اطلاعی از چنین پیام‌های پیشگیرانه‌ای نداشتند. به‌طورکلی، ٢٠‌درصد از پاسخگویان معتقد بودند که ازدواج زودهنگام کودکان باید متوقف شود. 5/29‌درصد باور داشتند که این ازدواج‌ها باید ادامه یابد و ٥٠‌ درصد تداوم آن را به ویژگی‌های فردی، اندازه بدن و رفتار فرد وابسته می‌دانستند.

بحث و نتیجه گیری

از دیدگاه جامعه شناسی ازدواج یک قرارداد اجتماعی و ضامن بقای نسل انسان است و آرامش و امنیت در یک جامعه، نتیجه ازدواج سالم و محیط آرام بخش است اما ازدواج زودهنگام می تواند منجر به بروز آسیب ها و اختلالت فروانی در سطح فردی و اجتماعی گردد. ازدواج زودهنگام دختران و پسران، تجاوز به حقوق انسانی بویژه دختران بوده و در اکثر توافقنامه­های بین المللی مورد توجه قرار گرفته است. تأثیرات منفی ازدواج زودهنگام فقط محدود به زنان و فرزندان آنها نشده بلکه بر روی نهاد خانواده و جامعه هم اثرگذار است. ازدواج زودهنگام منجر به کاهش کیفیت زندگی مردان و زنان و کمرنگ شدن نقش زنان در جامعه می­شود. ازدواج زودهنگام منجر به ورود زنان به چرخه فقر شده و زنان و فرزندان و خانواده­های آنها را در فقر مداوم نگه می­دارد. ازدواج زودهنگام مانع از ارتقای شغلی و تحصیلی زنان شده و بنابراین منجر به کاهش رشد اقتصادی و توسعه در جامعه می­شود.

جامعه در حال‌گذار ایران با پارادوکس عجیبی روبه‌رو شده است. در حالی که از یک سو شاهد افزایش سن ازدواج در میان دختران و پسران هستیم (به دلایل مختلفی چون روابط ازادتر میان جوانان،  افزایش سطح تحصیلات پسران و مخصوصا دختران، پرهزینه‌شدن ازدواج، بیکاری جوانان و...)، از سوی دیگر هنوز شاهد ازدواج زودهنگام کودکان هستیم. مشاهده آمار ازدواج‌های زودرس نزد این گروه سنی، توجه خاصی را از سوی اندیشمندان، قانون گذاران و برنامه‌ریزان حوزه‌های علوم‌انسانی، مراجع و رهبران دینی، بهداشتی و سیاسی می‌طلبد. کشور ایران نیز از جمله کشورهایی است که این پدیده در آن رایج است و قوانین حقوقی و عوامل اجتماعی در آن دخیل هستند. در ایران در مجموع 369.721 مورد ازدواج در زیر سن قانونی در سال 1390 ثبت شده اند و باید با در نظر داشت که شمار دقیقی از این ازدواج ها در دست نیست زیرا اکثر آن ها در داخل خانواده صورت گرفته و جایی ثبت نمی شوند. این آمار در سالهای 1391، 1392، 1393 به ترتیب عبارتند از: 349.676 و 312.879 و 287.077. در سال 1394 موارد ازدواج دختران 10 الی 14 سال 48.519 نفر و پسران 10 الی 14 سال 14.071 نفر بوده است. تنها در 9 ماه اول سال 1395 29.710 دختر زیر سن 15 سالگی ازدواج کرده اند.

از مهم ترین عوامل منجر به کودک همسری در ایران میتوان به عواملی چون قدرت، سنن، هنجارهای اجتماعی و کم‌سوادی و بهره گیری از عنصر دین برای مشروعیت بخشیدن به ان اشاره نمود. که منجر به پیامدهای جبران ناپذیری برای زوجین کودک بوِیژه برای دختران می شود. همان طور ذکر شد از مهم ترین پیامدهای آن می توان به افزایش طلاق و بیوه کودکی، خودکشی بویژه در میان دختران، آسیب جسمی، جنسی و روحی، تداوم چرخه فقر اشاره نمود. به عنوان راهکارهای عملی برای کاهش و توقف این بیماری اجتماعی می توان به این عوامل اشاره نمود: ، تغییر و تعیین سن قانونی ازدواج، غیرقانونی کردن و جرم‌انگاری ازدواج کودکان، بسترسازی فرهنگی و اجتماعی، درگیر کردن شخصیت‌های مذهبی و مراجع، بهبود شرایط اقتصادی و ایجاد شغل، تغییر و بهبود سیاست‌های مساوات جنسیتی برای تضمین حمایت از قربانیان و کودکان ، ضمانت وجود سیاست‌های اجرایی مناسب برای جلوگیری از ازدواج کودکان و ازدواجهای اجباری