نگاهی به پیشینه ثبت قدیمی‌ترین عکس‌های موجود از کوردها

سال‌ها قبل (1514) ایران به رهبری شاه اسماعیل صفوی، در جریان جنگ چالدران با سلطان عثمانی، سلطان سلیم اول روبرو شد که حاصل این رودررویی شکست سپاه ایران بود و جدا شدن بخشی از خاک ایران که شامل کردستان باختری (مناطق کردستان ترکیه، کردستان عراق و کردستان سوریه کنونی) بود.

از سویی دیگر و به دنبال دو جنگ بزرگ بین ایران و روسیه تزاری در دوران حکومت «فتحعلی شاه» قاجار که هر دو منجر به شکست ایران و پذیرش دو عهدنامه صلح «گلستان» در 25 اکتبر 1813 و «ترکمانچای» در 21 فوریه 1828 شد که بر اساس آن بخش‌هایی از ایران (سرزمینی به مساحت 3.413.000 ‏کیلومترمربع) به قلمرو روسیه تزاری پیوست. به تَبُع این گسست جغرافیایی بخشی از کُردهای ساکن این مناطق نیز به‌ناچار قیمومیت روسیه تزاری را پذیرفته و محل سکونتشان ضمیمه خاک روسیه شد؛ و به این شکل مناطق کردنشین بین سه قدرت روس و عثمانی و ایران تقسیم شد؛ اما این تنها جنگ‌ بزرگ در این مناطق نبود به‌عنوان نمونه، نیکلای اول، تزار روسیه که در جریان جنگ کریمه (اکتبر ۱۸۵۳ تا فوریه ۱۸۵۶) برای دست‌یابی به آب‌های دریای سیاه و بسط قلمرو خود دستور حمله به ناوگان دریایی عثمانی را صادر کرده بود به‌یک‌باره خود را در مقابل دو ارتش بزرگ بریتانیا و فرانسه یافت که برای کمک به سلطان عثمانی در مقابل تزارها قد علم کرده بودند. جنگی که می‌توان آن را به دلیل استفاده از سلاح‌های جدید نظامی اولین جنگ مدرن جهان هم دانست.

این نبرد عاقبت در 1856 روس‌ها را مجبور به قبول شکست در برابر عثمانی‌ها کرد و ولیعهد تزاری، نیکولاس اول (الکساندر دوم) را وادار به پذیرش معاهده صلح پاریس نمود. هرچند این معاهده روس‌ها را مجاب می‌کرد تمامیت ارضی قلمرو عثمانی را محترم بشمارند و اقدام به تشکیل هیچ‌گونه نیروی دریایی یا زرادخانه نظامی در کناره دریای سیاه نکند اما واقعیت امر این است که الکساندر دوم هرگز نتوانست این شکست مفتضحانه را بپذیرد و به همین خاطر زمانی که به قدرت رسید و عملاً تزار روس شد برای جبران شکستش دستور حمله به ترکان عثمانی را در 24 آوریل سال 1877 و به بهانه حمایت از مسیحیان بالکان صادر کرد؛ و با حمله از چند جبهه موفق به شکست عثمانی‌ها شد و آن‌ها را وادار به پذیرش معاهده برلین نمود که بر اساس آن، بلغارستان تحت عنوان شاهزاده‌نشین بلغارستان تبدیل به کشوری مستقل شد. همچنین، رومانی، مونته‌نگرو و صربستان از امپراتوری عثمانی جدا شدند. مناطق باتومی و قارص نیز که محل سکونت بخشی از کُردها بود جزئی از امپراتوری روسیه شد. دولتمردان روس، عثمانی و ایرانی آن زمان هرکدام به فراخور شرایط و به گواه تاریخ به اشکال گوناگون از وجود کُردها برای پیشبرد مطامع نظامی و سیاسی خود استفاده کردند و گاهی آن‌ها را در مقابل هم به جنگ برادرکُشی ترغیب کردند.

در جریان همین جنگ سپاه روس بخشی از نیروهای کُرد ساکن ارمنستان غربی و قفقاز جنوبی را در قالب گروه‌های سواره و پیاده‌نظام در این جنگ به کار گرفت؛ و در دیگر سوی نبرد نیز، بخشی از سرداران و سربازان عثمانی را سپاهی متشکل ازکُردها تشکیل می‌داد.

با این مقدمه که در آن گوشه‌ای از حقایق تاریخی بازگو شد می‌توان این تصاویر عکاسی شده از کُردهای ایروان را رمزگشایی کرد. هرچند کُردها سال‌ها قبل‌تر در نقاشی‌های هنرمندان نظامی روس مثل «گریگوری گاگارین» در جنگ‌های بین ایران و روس و نیز بین تاتارها با کردها تصویر شده‌اند و یا تصاویری مردم شناسانه از زندگی و چهره و لباسشان وجود دارد اما این تصاویر تا این لحظه قدیمی‌ترین و مستندترین تصویر عکاسی شده از آن‌ها است.

تصاویر مربوط است به آلبومی که توسط عکاسان نظامی همراه با قشون تزاری در جنگ با سپاه عثمانی (1878-1877) عکاسی شده است که در آن روستاها و شهرها، مکان‌های مذهبی و نظامی موجود در مسیر حرکت سپاه روس و نیز چگونگی آرایش نظامی نیروها، اردوگاه‌ها و بیمارستان‌های سیار نظامی و نیروهای ارتش روس و متفقین بالکانی آن‌ها و نیز نیروهای شبه‌نظامی محلی شامل کُردها، ترک‌ها، چِرسی ها، گرجی‌ها، ارمنی‌ها و قزاق‌ها را نشان می‌دهد.

با توجه به شواهد تاریخی موجود و بررسی محل استقرار کُردها در ایروان و مطابقت آن با مسیر حرکت سپاه روس مشخص می‌شود که این عکس‌ها در همان ابتدای جنگ و قبل از رودررویی اصلی نیروها یعنی اواخر بهار و اوایل تابستان 1877 عکاسی شده است. همچنین این تصاویر دلیلی بر اثبات این موضوع است که کُردها حداقل قبل از 1877 در این مناطق ساکن وزندگی می‌کردند که عمدتاً از پیروان آیین ایزدی و مسلمانان سنی بودند.

مشخصاً در چهار تصویر که کُردها به شکل بارزی دیده می‌شوند آن‌ها با خود سلاح سرد (نیزه و شمشیر) حمل می‌کنند این در حالی است که سپاهیان دو طرف به سلاح‌های گرم و توپ‌های جنگی مجهز بوده‌اند. هرچند کُردها در تشکیلات اصلی نظامیان روس تصویر نشده‌اند اما در دو تصویر می‌توان نشان نظامی ارتش تزاری روس (نشان رشادت و جوانمردی) را بر سینه دو نفر از مبارزان دید.

روستایی کُرد نشین در مسیر حرکت سپاهیان روس

بارزترین نکته‌ای که شرق‌شناسان آن دوره در مورد خصوصیات معماری ایزدی‌های آن مناطق به آن اشاره‌کرده‌اند نبود هیچ‌گونه دیواری است که به‌طور کامل خانه‌ها را محصور کند که آن را به باورهای دینی مردمان ایزدی مرتبط می‌دانند.

 

نظامیان کُرد در حال استراحت

بر سینه اولین مرد نشسته از سمت راست ( احتمالاً رهبر گروه )نشان جوانمردی ارتش تزاری دیده می‌شود که می‌تواند دلیلی بر شرکت رسمی آن‌ها در جنگ باشد.

 

 

تعدادی از نیروهای سواره‌نظام کُرد که مشخصاً تنها سلاح سرد با خود حمل می‌کنند. در نقاشی‌های قدیمی‌تر نیز همیشه نیزه را به‌عنوان سلاح اصلی کُردها مشاهده می‌شود.

 

چادرهای در محل کمپ‌های موقت برای استراحت پیاده‌نظام

در جلو تصویر دو مرد جوان کُرد ( احتمالاً از بومیان ساکن ) دیده می‌شود. 

 

چادر استراحت نیروهای کُرد در مسیر حرکت نظامیان

 

چادر موقت در مسیر حرکت سپاه

لباس‌ها و آرایش صورت مردان بر کیش ایزدی آن‌ها دلالت دارد.

 

نطامیان کُرد ارتش عثمانی

در جبهه مقابل روس‌ها نظامیان عثمانی حضور داشتند که همان‌طور که در تصویر مشاهده می‌شود در سپاه عثمانی فرماندهان و سربازان کُرد مسلح به سلاح گرم به‌طور بارز و سازمان‌دهی شده‌ای حضور داشتند.