ضرورت تحقق کارکرد فرهنگی و تربیتی مساجد: از هدف تا عمل

هر سال به مناسبت روز جهانی مسجد، نگاه ساختارهای فرهنگی و دینی کشور به این سنگر بزرگ فرهنگی و اجتماعی دوخته می شود و در قالب برنامه هایی، سنگربانان اصلی مساجد مورد تشویق قرار می گیرند و در این میان گفته هایی برای برقراری روش های توسعه آفرین در برنامه های مساجد در لسان تئوری منعقد می شود.

مساجد به عنوان بنیانی هدفمند جهت پاسخگویی به نیازهای متعدد مسلمانان و کانونی برای احیای نقش های متعدد یک انسان کامل در جامعه تشکیل یافته است.

 پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به عنوان رهبر و هادی مسلمانان در اولین اقدام بعد از هجرت به مدینه و تشکیل حکومت اسلامی، مکانی را به عنوان ((مسجد قبا)) ساخت تا آن که مردم حول محور این مکان مقدس به کسب فضایل انسانی و گسترش ابعاد فکری و مبادلات اجتماعی و مدیریت امور همگانی خود پرداخته و دور هم گرد آیند و به مصداق حدیث گهربار پیامبر(ص): ((یدُاللّه‌ على الجَماعةِ))، این گردهمایی همواره منشأ خیر و برکات معنوی و انسجام اسلامی برای جامعه انسانی باشد.

همین مساجد به عنوان مردمی ترین پایگاه اجتماعی، دارای نقش و کارکردهایی شدند که به طور عملی و واقعی، منشأ تحولات و کارآمدی ابعاد مختلف زندگی مسلمانان اعم از مادی و معنوی آن ها شدند.

عطف به یادداشت قبلی که کارکردهای مساجد را تشریح نموده ام، نام بردن صرف عناوین کارکردی در این یادداشت نیز لازم و ضروری می باشد: آموزشی، فرهنگی، تبلیغی، اجتماعی، سیاسی، دفاعی، خبری و رسانه‌ای، روحی و روانی، قضایی، اقتصادی و تجاری، درمانی و تربیتی.

لذا می توان گفت که مسجد، همان مجمع و مرجع بزرگ و چند منظوره ی اجتماع مسلمانان بوده است.

 

فرهنگ و تربیت: اساسی ترین کارکرد مسجد در عصر جدید

اگر مسجد را یک مرجع مردمی برای اهداف والاتر و یک عنصر پایدار و محکم برای تکامل تمدن اسلامی در نظر بگیریم، انطباق رویکردها و فرصت های نهادینه سازی این کارکرد با وضعیت کنونی مدیریت در مساجد، همخوانی ندارد و با آن دورانی که مساجد توانستند در رشد و ارتقای دانشمندان بزرگ اسلامی نقش داشته باشند و در سده های دوم و سوم هجری، به عنوان ممتازترین مجمع و اجتماع علمی و پژوهشی تاریخ علوم و تحقیقات تمدنّی مبدّل شوند، فاصله زیادی است.

هر چند ما انتظار نداریم با وجود تحولات شگرفی كه در جهان هستی و زندگی انسان ها و همچنین افزایش پيچيدگی هایی که بر مناسبات اجتماعی، سیاسی و روابط انسان‌ها مستولی گشته است، شاهد بروز و تحقق همه ی كاركردهای مساجد باشیم، اما همین مطلب شاید بتواند منجر به بازبینی و تبیین اهمیت بسیار مهم تر کارکرد و نقش فرهنگی و تربیتی مسجد نسبت به سایر کارکردهای آن باشد.

و باید اقرار نمود که نقش مساجد بر تقویت هویت و فرهنگ اسلامی تا بدان‌ جاست که با دور شدن از مساجد، نتیجه‌ای جز تخریب ظاهری و باطنی و همین‌طور سقوط مبانی فرهنگ در پی نخواهد داشت.

بنابراین اگر مسیر استحکام و ترهیب کارکرد فرهنگی در مساجد را هموار کنیم، همین مسجد به عنوان مرکز فرهنگ‌سازی ‌اسلامی و نهاد تاثیرگذار بر الگوهای رفتاری افراد در تمام زمینه‌ها چه به صورت محسوس و نا‌محسوس عمل کرده و زمینه ی شکل‌گیری فرهنگ و هویت آفرینی افراد را در دو وجه فردی و اجتماعی مقرّر می نماید و رسالتی کلیدی در هدایت، حفظ و انتقال مفاهیم فرهنگی برای تقویت هویت دینی، مقابله با انحرافات فکری و ترویج سبک زندگی سالم را بر عهده گیرد که منجر به حفاظت انسان از مسیرهای انحرافی و آسیب های اجتماعی و مکانی برای ممارست و تمرین رفتار پسندیده برای تربیت نسل جوان برای بر عهده گرفتن نقش های مفید اجتماعی، انتقال ارزش‌های هویتی و هنجارهای ارزشمند جامعه، پیشگیری از معضلات فرهنگی وارداتی و پدیده های مصرف گرایی و تجمل گرایانه، پرورش‌ روح‌ جمع‌گرایی‌، تعهد و تواضع‌ و فروتنی‌، اعتلابخشی به اخلاق و رشد فضیلت­ ها و زدودن رذایل و تقویت تربیت فردی به‌منظور تهذیب نفس در انسان ها شود و در کل به عنوان نبض تپنده‌ی فرهنگی در یک جامعه احیاگر عمل کند.

اگر همین وصف و نکات تشریحی را مخرج مطلب خود قرار دهیم، حسّ مسئولیت ما جهت کند شدن سرعت فراگیری این فواصل و تقویت چهارچوبی برای افزایش راندمان مدیریت حاكم بر مساجد را دوچندان می کند‌.

 

حاکمیت نگاه مردمی و مردم ساز بر مساجد با وجود پیدایش چندین نهاد موازی با اعمال تصمیمات سلیقه ای

بر طبق یک رویه، نگاه دست اندرکاران ذی مدخل در مساجد، حول محور مردمی سازی و مردم محوری شکل گرفته است، به گونه ای که شاه بیت مردمی ماندن و مردمی سازی مساجد را در تمام زوایای نظری خود به کار می بندند و این امر در تبادل افکار و آرای واضعان مقررات و آئین نامه ها در انواع مجاری مرتبط و حتی در مراکز تخصصی نیز مشهود می باشد.

اما در سیر کلی و عملیاتی مرتبط با مساجد، شاهد تشکیل انواع نهادها و سازمان ها در دو قالب کلان و جزء که در تفسیر دلایل تشکیل خود به نهادهای نرم افزاری مساجد معروف گشته اند، هستیم که منجر به ناهماهنگی و ضعف هایی در مسیر پیگیری و ساماندهی امور مساجد شده است و همین آسیب، منجر به تشکیل شورایی دیگر در سطح استان ها در قالب شورای ساماندهی شده است.

لذا شاهد انباشت انواع مقررات و مصوبات داخلی در این حوزه می باشیم.

برای این منظور در راستای ایجاد وحدت رویه، سازگاری و یگانگی بیشتر این مقررات و مصوبات، تشکیل یک شورای سیاست گذاری یا ایجاد یک بسته ی قانونی(طرح یا لایحه ی قانونی) جهت وضع یا تصویب آن در مجلس، بسیار ضروری قلمداد می شود.

در غیر این صورت اگر همچنان با نگاه جامع به محوریت مردمی حرکت کنیم، پاسخی در قبال این خلاها و نارسایی ها پیدا نکرده و در نبود یک مرکزیت پیشران برای هدایت و سازماندهی گرفتار خواهیم بود.

 

در پایان به چند چالش اصلی و ارائه ی راهکار در حوزه ی مدیریت مساجد اشاره می شود:

۱-ساخت مساجد با انواع مدل های معماری و عدم نظارت و پایش مهندسی آن و عدم معرفی الگوهای خاص برای احداث آن در شهرها و روستاها

 

۲-عدم تطابق و عدم ارائه ی الگویی برای اختصاص فضای مساجد جهت اجرا و روز آمدشدن انتظارات ناشی از به کارگیری کارکردهای مساجد(مهم ترین آن: کارکرد فرهنگی و تربیتی) که منجر به توجیه پذیری فعالیت فعالان قرآنی و فرهنگی در مساجد می شود.

 

۳-عدم پیش بینی منابع تامین مالی مساجد برای آینده توسط تاسیس دهندگان مردمی و عدم نظارت بر تامین مالی لازم که اعتماد آفرینی بیشتر را هموار می کند.

 

۴-اختصاص بودجه های جزیره ای در میان نهادها که در اثر سیاست های متفاوت تشکیلاتی، آن که از بودجه بی بهره است، همان دست اندرکار مسجدی و فعال فرهنگی در مساجد(هدف گذار اصلی آن بودجه)می باشد.

 

۵-عدم حمایت از فعالان قرآنی و تربیتی مساجد که حتی از کوچکترین بیمه ای نیز برخوردار نمی باشند.

 

۶-عدم تبیین وظایف و بازبینی اساسنامه ی نهادها و سازمان های ذی مدخل در مساجد که گاها با اشتراک تعهدها و مسئولیت ها مواجه هستیم‌.

 

۶-عدم یکسان سازی و مسئولیت پذیری نهادهای پدیدآمده در بستر مساجد که به گونه ای قارچ گونه در قالب انواع مجامع و تشکیلات علمی و فرهنگی متفاوت به وجود آمده اند.

 

۷-عدم تشکیل سامانه و سیستم واحد مساجد کشور که بعد از گذشت ۴۶ سال از عمر واقعی انقلاب، هنوز آمار دقیقی از وضعیت و دست اندرکاران مساجد ارائه نمی شود یا حداقل به روز رسانی نمی شود.

 

۸-عدم تعلق امتیازات ویژه به امامان جماعتی که بتوانند زمینه ی واقعی کارآمدی و بنیان های کارکردی در حوزه فرهنگ و تربیت مسجد را فراهم کنند یا حداقل زمینه های حضور نسل جدید به مسجد را سامان دهند و از قالب صرف(( إِنْ عَلَيْكَ إِلَّا الْبَلَاغ)) بیشتر تلاش کنند.