فاجعه بمباران شیمیایی حلبچه: تحلیل جامع حقوقی، جامعه‌شناختی و جرمشناسانه

چکیده

بمباران شیمیایی حلبچه در سال ،۸۸۱۱ یکی از فجیعترین جنایات جنگی معاصر است که ابعاد گستردهای در

حقوق بینالملل، فقه اسالمی، جرمشناسی، فلسفه، روانشناسی و جامعهشناسی دارد. این مقاله با تمرکز بر ابعاد

حقوقی و جرمشناسانه، مسئولیت کیفری عامالن، نقض معاهدات بینالمللی، نظریههای جرمشناسی درباره جنایت

علیه بشریت، اصول عدالت انتقالی و پیامدهای روانی و اجتماعی این فاجعه را تحلیل میکند. همچنین، از منظر

فقه اسالمی، فلسفه اخالق و تأثیرات جامعهشناختی و سیاسی، پیامدهای این جنایت بر ملت کرد و جامعه

بینالمللی بررسی میشود .

کلیدواژهها: بمباران شیمیایی، جنایت جنگی، حقوق بینالملل، حقوق اسالمی، عدالت انتقالی، نظریههای

جرمشناسی، فلسفه جنایت، پیامدهای روانی و اجتماعی

۸ .مقدمه: ضرورت بررسی چندبعدی فاجعهی حلبچه

بمباران شیمیایی حلبچه، بخشی از سیاستهای سرکوبگرایانه رژیم بعث علیه کردها بود که در چارچوب عملیات

األنفال انجام شد. این حمله عالوه بر قتلعام هزاران غیرنظامی، تأثیرات عمیقی بر حقوق بینالملل، نظام کیفری،

مفاهیم اخالقی و فقهی، و همچنین بر روانشناسی و جامعهشناسی نسلهای بعدی کردها گذاشت. این فاجعه

نهتنها نمونهای از جنایت جنگی و نسلکشی محسوب میشود، بلکه نمونهای از جنایت دولتی و سیستماتیک علیه

یک گروه قومی است که درک صحیح آن نیازمند بررسی چندبعدی است .

۲ .تحلیل حقوقی بمباران شیمیایی حلبچه

۲.۸ .نقض معاهدات و حقوق بینالملل

۲.۸.۸ .نقض کنوانسیونهای ژنو) ۸۸۹۸ (

بمباران حلبچه مصداق نقض ماده ۳ مشترک کنوانسیونهای ژنو است که کشتار غیرنظامیان و استفاده از سالحهای

ممنوعه را منع میکند .

۲.۸.۲ .نقض پروتکل ۸۸۲۱ ژنو و کنوانسیون ۸۸۸۳ منع سالحهای شیمیایی

عراق با استفاده از گازهای خردل، سارین و سیانور، پروتکل ۸۸۲۱ ژنو را که استفاده از سالحهای شیمیایی را منع

میکند، نقض کرد. این حمله همچنین نقض صریح کنوانسیون ۸۸۸۳ منع سالحهای شیمیایی محسوب میشود .

۲.۸.۳ .نسلکشی طبق کنوانسیون ۸۸۹۱ سازمان ملل

بر اساس کنوانسیون جلوگیری از نسلکشی )۸۸۹۱(، کشتار جمعی یک گروه قومی، نسلکشی محسوب میشود.

دادگاه عالی عراق در سال ۲۰۰۲ علی حسن المجید )علی شیمیایی( را به اتهام نسلکشی محکوم کرد .

۲.۲ .مسئولیت کیفری بینالمللی

بر اساس اساسنامه رم دیوان کیفری بینالمللی(ICC (، حمله به حلبچه در دسته جنایات جنگی، جنایات علیه

بشریت و نسلکشی قرار میگیرد. عامالن اصلی شامل صدام حسین، علی حسن المجید و فرماندهان نظامی رژیم

بعث هستند .

۲.۳ .جبران خسارت قربانیان

مطابق حقوق بینالملل، قربانیان این جنایت مستحق غرامت، درمان پزشکی و اعاده حیثیت هستند، اما همچنان

بسیاری از بازماندگان بدون حمایت ماندهاند .

۳ .بررسی جرمشناسانه فاجعه حلبچه

۳.۸ .نظریههای جرمشناسی در تحلیل جنایت دولتی

۳.۸.۸ .نظریه بیسازمانی اجتماعی (Theory Disorganization Social(

این نظریه بیان میکند که در جوامع دچار بحران و هرجومرج، احتمال وقوع جنایتهای سیستماتیک افزایش

مییابد. دولت بعث با تضعیف ساختارهای اجتماعی کردها و افزایش سرکوب، بستر اجرای این جنایت را فراهم

کرد .

۳.۸.۲ .نظریه اطاعت از قدرت (Authority to Obedience(

آزمایشهای استنلی میلگرام نشان داد که افراد تحت فشار حکومتهای اقتدارگرا، حتی به دستورات غیرانسانی

نیز عمل میکنند. در فاجعه حلبچه، سربازان عراقی به دلیل اطاعت از صدام حسین و فرماندهان بعثی، جنایتی را

اجرا کردند که ناقض اصول انسانی بود .

۳.۸.۳ .نظریه برچسبزنی (Theory Labeling(

رژیم بعث کردها را با برچسب "دشمن داخلی" و "خائن" معرفی کرد و همین امر موجب شد که کشتار آنها در

ذهن افکار عمومی عراق توجیه شود .

۳.۸.۹ .نظریه جنایات حکومت (Theory Crime State(

بر اساس این نظریه، جنایات حکومتها به دلیل سوءاستفاده از قدرت و نبود نظارت بینالمللی اتفاق میافتد. دولت

بعث با استفاده از ابزارهای حکومتی و اطالعاتی، یک جنایت برنامهریزیشده علیه بشریت را اجرا کرد .

۹ .تحلیل فقهی و شرعی فاجعه حلبچه

۹.۸ .حرمت قتل غیرنظامیان در اسالم

اسالم به صراحت کشتار غیرنظامیان و استفاده از سالحهای غیرانسانی را حرام اعالم کرده است .

۹.۸.۸ .آیات قرآن

-سوره بقره، آیه :۸۸۰ "وَال تَعْتَدُوا ۚ إِنََّ اللََّهَ لَا یُحِبَُّ الْمُعْتَدِینَ" → تجاوز و کشتار افراد بیگناه حرام است .

-سوره مائده، آیه :۳۲ "مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَیْرِ نَفْسٍ فَکَأَنََّمَا قَتَلَ النََّاسَ جَمِیعًا" → کشتار یک فرد بیگناه معادل قتل

تمام بشریت است.

۹.۸.۲ .احادیث نبوی

پیامبر اسالم )ص( فرمودند: "لَا تَقْتُلُوا النَِّسَاءَ وَالصَِّبْیَانَ" → قتل زنان و کودکان ممنوع است .

۱ .تأثیرات روانشناختی و جامعهشناختی فاجعه حلبچه

۱.۸ .پیامدهای روانشناختی

-اختالل استرس پس از سانحه (PTSD (و افسردگی در بازماندگان

-ترومای نسلبهنسل در میان کودکان بازمانده

۱.۲ .پیامدهای جامعهشناختی و سیاسی

-افزایش احساس هویت ملی در کردها و تمایل به خودمختاری

-بیاعتمادی به حکومتهای مرکزی و نهادهای بینالمللی

-افزایش مهاجرت و مشکالت اجتماعی ناشی از آوارگی بازماندگان

۶ .نقش گازهای شیمیایی و تخریب زیستمحیطی

۶.۸ .انواع گازهای استفادهشده و تأثیرات آنها

-گاز خردل :(Gas Mustard (ایجاد سوختگی شدید، نابینایی و سرطان .

-گاز سارین :(Gas Sarin (فلج عضالنی، تشنج و مرگ سریع .

-گاز سیانید :(HCN - Cyanide Hydrogen (قطع انتقال اکسیژن به سلولها و خفگی .

۶.۲ .تخریب زیستمحیطی

-آلودگی خاک و آب: گازهای شیمیایی باعث آلودگی شدید خاک و منابع آب شدند که تا سالها پس از حمله

باقی ماند .

-تأثیرات بر کشاورزی:

زمینهای کشاورزی منطقه برای سالها غیرقابل استفاده شدند، که منجر به کاهش تولیدات غذایی و افزایش فقر

در منطقه شد .

-تأثیرات بر حیات وحش:

بسیاری از گونههای گیاهی و جانوری منطقه به دلیل آلودگی شیمیایی از بین رفتند .

۶.۳ .اثرات بلندمدت بر نسلها

-بیماریهای مزمن:

بازماندگان و فرزندان آنها از بیماریهای مزمن مانند سرطان، مشکالت تنفسی و نقصهای مادرزادی رنج

میبرند .

-نقصهای ژنتیکی:

گازهای شیمیایی باعث جهشهای ژنتیکی شدهاند که به نسلهای بعدی منتقل میشوند .

ترومای ناشی از این فاجعه به نسلهای بعدی منتقل شده و باعث افزایش مشکالت روانی مانند اضطراب و افسردگی#تأثیرات روانی:

در میان فرزندان بازماندگان شده است .

۲ .سوژهنبودگی انسان کورد :

تحلیل فلسفی و اخالقی

۲.۸ .مفهوم سوژهنبودگی در فلسفه اخالق

بر اساس تحلیل امیر سجادی، پژوهشگر تاریخ، فاجعه حلبچه نشاندهندهی »سوژهنبودگی انسان کورد« در گفتمان

حقوق بشری است. این مفهوم بیان میکند که انسان کورد به دلیل عدم ادغام در بنیان تمدنی غرب، واجد

»سوژگی« در اخالقگرایی حقوق بشری نشده است .

۲.۲ .مقایسه با هولوکاست و هیروشیما

در حالی که فجایع هولوکاست و هیروشیما به عنوان جنایات علیه بشریت با همذاتپنداری جهانی مواجه شدند،

حلبچه به دلیل »غیر خودی« بودن قربانیان، از چنین توجهی محروم ماند. این تفاوت نشاندهندهی نابرابری در

معیارهای اخالقی و حقوق بشری است .

۲.۳ .انسانزدایی و توجیه سکوت

بر اساس دیدگاه آلن بدیو، سکوت در برابر فجایعی مانند حلبچه ناشی از »حقیر شمردن کل وضعیت و قربانیان

آن« است. این رویکرد، قربانیان را به عنوان »مادون انسان« معرفی میکند و مداخلهی اخالقی را غیرضروری

میسازد .

۱ .نتیجهگیری و پیشنهادها

۱.۸ .نتیجهگیری

بمباران شیمیایی حلبچه یک نسلکشی آشکار و جنایت علیه بشریت بود که از دیدگاه حقوقی، جرمشناسی،

شرعی، فلسفی و اجتماعی باید بررسی شود. تأثیرات زیستمحیطی و بلندمدت این جنایت بر نسلهای بعدی نیز

نیازمند توجه ویژه است .

۱.۲ .پیشنهادها

-ارجاع پرونده به دیوان کیفری بینالمللی (ICC(

-پرداخت غرامت به بازماندگان

-حمایت روانشناختی و پزشکی از بازماندگان و نسلهای بعدی

-پاکسازی محیط زیست منطقه از آلودگیهای شیمیایی

-آموزش حقوق بشر برای جلوگیری از جنایات مشابه در آینده

منابع

۸ .کنوانسیون ژنو) ۸۸۹۸ (

۲ .کنوانسیون منع سالحهای شیمیایی(CWC (، ۸۸۸۳

۳ .قرآن و احادیث نبوی

۹ .مقاالت علمی درباره PTSD در بازماندگان جنگ

۱ .گزارشهای سازمانهای بینالمللی مانند دیدهبان حقوق بشر و سازمان ملل

۶ .سجادی، امیر. "سوژهنبودگی انسان کورد ."

۲ .بدیو، آلن. "اخالق: رسالهای دربارهی فهم شر.