۱۴۰۳/۹/۴ ۱۴:۳۴
| تاريخ: ۱۴۰۳ پنج شنبه ۱ شهريور ساعت ۱۱:۱۵ | بازدید: 1601 نظرات: 0 کد مطلب: 23480 |
زمانی زگماکی؛ هێمای شوناسی تاکی و چڤاکی، پێناسەی میراتی ماکی و میناکی
دوکتۆر ئەحمەد ئەحمەدیان؛ زمانناس و توێژەر و مامۆستای زانستگا
"زمان"، خانوولەی ژیان و مان و ڕایەڵەی بێ هەودای پێوەندیی بوون و گەردوونە. زمان، پێناسەی ناسکردن و ئامرازی هەڵاوارتەیی کەسێتیی مروڤە لە بوونەوەرانی تر. زمان، ماکە و هیم و بنچینەی داڕێژەری پێکهاتەی هەست و نەست و خوست و هەڵوێست و، هەروەها بیر و هزر و ئاوەز و تێڕامان و تێفکرین و بیرکردنەوەیە. زمان، کۆڵەکە و ژێرکۆڵەکەی ڕاگری کۆشکی شکۆداری بیریاریی و هزروانی وئاوەزمەندییە. "زمانی زگماکی"، ئەستوندەکی تاوڵی جوانیناسی و خۆش-وێژی و خۆش-خوانی و هۆزانوانی لە هەواری هەراوی هەرێمی نەتەوە و گەلە و دیرەگی ڕاگیرکەر و خۆڕاگری خێوەتی بوون و هەبوونی شوناسی خۆیی و خۆماڵی و نەتەوەییە لە هەمبەر گەردەلوول و باهۆزی بەهێز و سەرما وسۆڵەی تووش و سەخڵەتی کڕێوە و شەختەی نەمان و فەوتانی میرات و کەلەپووری پیرۆز و دێرینی باو باپیرانمان. زمانی زگماکی داڵدە و داشدارمانە لەمەترسی و قەیرانی داڕمانی کۆشک و قەڵای بەرزەڕۆیوی پێناسە و ناسنامەی نەتەوەییمان. زمانی زگماکی پێشەوا و پێشەنگمانە بۆ بەرخۆدانی کەلتووری و شۆڕشی تەس دانەوەی قەیرانی خۆلێ ونبوون و ئاڵی بوون وئالینەبوون. زمانی زگماکی هانا و هاریکار و بریکار و یارمەتیدەرمانە بۆ بەرگری لە چەمکی پیرۆز و دڵئەنگێو و بیر-خەمڵێن و دڵپشکوێن و خەمڕەوێن و تارمایی-تارێن و هەناو-هەژێن و ناخ-حەسێنێکی وا کە گەلی کورد بە درێژایی لاپەڕەکانی مێژووی شوناسخوازانە و گۆڕانخوازانەی، وەک ڕێباز و ڕێچکەیەکی پیرۆز، سەرجەم تایبەتمەندییە هەناوەکی و لاوەکییەکانی نەریت و نەرینی خۆی، لەم چەمکە و لە بارستایی وپانتایی ئەم ڕێبازە پیرۆزەی وا هەڵگری ئەم چەمکە بەپێزەیە، بەدی کردووە و لە ئاوێنەی باڵانوێنی ئاو-وێنەیدا وێنای کردووە، واتە چەمک وڕێبازی بەپێز و پیرۆز و فرەدەلالەتی "کوردایەتی". زمانی زگماکی هۆکاری شایی بەخۆیی و بەخۆخوڕینی تاق و تاقمی هۆزان وگەلان و، هێما و هیم و هەوێنی شوناسی نەتەوەییە. زمانی زگماکی خەڵاتی تاقانە و بێ‌میناک و بێ‌هاونشین و بێ‌جێگرەوەی خوای تاک و پاک و بێ‌میناکە کە بەباڵای تەرزوبەرزی تاک‌وکۆی کۆمەڵگای مرۆڤایەتی بڕیوە تا وەک ئاڵای هەمیشە شەکاوەی شوناسی نەتەوەیی و بەیداخی بەرزی خۆیی و سەربەرزی، لە هەرێمی دان پێهێنانی ئاشکرا وکردەیی بە کەسێتی و پێناسەی نەتەوەیی، هەردەم لە گەڕ و گەڕیان دابێ.
خوای کارساز و کاربەجێ، زمانی کردووەتە هێما و هیم و هەوێنی سەربەخۆیی شوناس و کەسێتیی گەلان کە بە بێ مسۆگەربوونی سەربەخۆیی حوکمات و دەسەڵاتداریی ڕامیاری و سەرزەوینی ـش _وەک مافیکی ڕەوا و یاسایی_، ئەم چەشنە سەربەخۆییە خواکرد و سروشتییە، نەتەنیا داڵدە و بەرگریکەرە لە سەربەخۆیی ڕامیاری و سەرزەوینی و جێی ئەم کەلەبەر و بۆشاییە تا ڕێژەیەکی شیاو پڕ دەکاتەوە، بەڵکوو ڕووپەڕی بەراوەژووەکەشی ڕێک و ڕاستە و: زۆریەک لە گەلانی خودان دیرۆک و ژیاری دێرین، کە بەدرێژایی مێژووی ژیار و شارستانییەت لە سەرزەوین و بوون و هەن، هاوڕێ لەگەڵ ئەوەی خاوەن حوکمات و دەسەڵاتداریی ڕامیاری و کیانی سەربەخۆ بوون، بەڵام بە هۆی لەکیس‌چوون و لەناوچوونی ماکە و هێما و هەوێنی هەرە سەرەکی و هەناوەکیی سەربەخۆیی سرووشتیی و خواکردی شوناس و پێناسەی نەتەوەییان، واتە زمانی زگماکی و، لە ئاکامی ڕاگیرنەکردن و مشوورنەخواردن و پەیجۆری نەکردنی پێویست و پەیوەست بە شەکانەوەی ئەم ئاڵا پیرۆزە لە لووتکە ودوندی هەرەبەرزی ژیان و مان و ژیاری خۆیان دا، "خوا سەرۆکی لێ کردنە بنۆک ، ژیانی لێ کردنە تنۆک" و سووک و چووک و مەهتووک وپووک و بابردەڵە و پووچەڵە و بوودەڵەی کردوون.
لە دەربیجە و دەلاقە و کڵاوڕۆژنەی زمانی زگماکی ڕایە کە تاک و کۆی کۆمەڵ، دێنە ناو دەشتی کاکی بە کاکیی پێوەندی کۆمەڵایەتی لە گشتگیرترین و بەربڵاوترین مانا و واتا و دەلالەتی خۆی دا، واتە گۆڕەپانی هەرە هەراو و فرەبوار و فرەڕەهەند و فرەتوێژ وفرەتوێکڵی: تێئۆلۆژی و ئێتیک و فەلسەفە و ئایستەتیک وماریفەت و شەریعەت و جوانیناسی و کۆمەڵناسی و دەروونناسی و جڤاکناسی و سروشتناسی و ئەوپەڕ-سروشتناسی و کەلتوور و زانست و تەنانەت:"زمانناسی"!
هەمیسان هەر لەم ڕۆچنە و کڵاوڕۆژنەی ڕایە کە تاک و کۆی کۆمەڵ، دێنە ناو گۆڕەپانی باس ولێدوان و ئاخاوتن و وتووێژ و دیالۆگ و مۆنۆلۆگ لە بابەت
بایەخ وبەها مۆڕاڵییە بەرزەڕۆیوە تڕانسێندنتاڵەکان‌دا و، دێنەناو هەرێمی هەراوی هەدان و گومان و پرس و پرسیاری کەڵەکەڵە و، کەڵکەڵە و داڵغەی بوون ناسانە و ئەنتۆلۆژیکی و گەردوون ناسانە و دونیابینییانە و، لەئاکامیش‌دا هەر بەم کەرەستە زمانییەیە کە سەرجەم ناوئاخن و ناوەڕۆکی دەقە بەپێزە ژیریاری و بیریاری و هزروانی و پیتۆڵوانی و فەلسەفییەکان بەرهەم دێنن.
ئینجا مرۆڤ تێکڕای ئەم پرس و پرسیار و هەست و خوست و هەڵوێستانەی خۆی، لە توێکڵ و بیچم و دەنگ و ڕەنگ و فۆڕم و ڕواڵەت و قاپێلکێکی زمان-وێنەدا، بە وێنەی پیت و دەنگ و وشە و زاراوە ی لێکدراو و داڕێژڕا و ڕستە و کۆ-ڕستە و کۆ-بەند و دەقی ڕازاوە و درەوشاوە، چ لە وارگە و ئاستی توانستی زمانی(=Linguistic Competence)ـدا و، چ لە وارگە و ئاستی کردەی زمانی(=Iinguistic Performance)ـدا، دەردەبڕێ و ئاراستەی دەکا و بەرهەمی دێنێ و ڕۆی‌دەنێ و دەیخوڵقێنێ و دەیئافرێنێ و دەیخەمڵێنێ.
جیا لە تێکڕای ئەم بوار و ئاقارانە، هەمیسان گەرای گڕووی داهێنان و خوڵقان و ئافراندنی جوانیناسانەی وێژەیی و هونەری‌ـیش هەر بە ئاو و گڵ و بە ماکە و توخم و تۆوی زمان وە گەڕ و گەڕان و گەڕیان دەکەوێ؛ ...ئای چ پیرۆزە ئەو گەرای گڕووی گۆرین و، چ بەپێزە ئەو گەڕیانی گڕە و، چ بە‌هێزە ئەم گەڕ و گەڕانی گڕاگرە و، چ بەلەزە ئەو پشکۆی بەشکۆی ئاگری ئاورگی"زمانی زگماکی"....!
هەر لەم بار و بوارەدا،"ڤیتگنشتاین"، گەورە فەیلەسووفی سەدەی بیستەم و هزروان و بیرمەندی ناوداری بواری فەلسەفەی زمان و داهێنەری بیردۆزی گەمەی زمانی، وتەیەکی پڕواتا و فرەدەلالەت و فرە‌توێ وفرە‌توێکڵ و بێ‌میناک و درەوشاوە و هەرماوی هەیە و، ئاوا ئێژێ :
"سنوور و پەرژین و پەرێزی زمانی من، ڕێک ڕێک و بێ ئەملاولا، سنوور و پەرژین و پەرێزی جیهان و ژیان و دونیابینیی منە"...
هەر بەرز و شەکاوە بێ ئاڵا و بەیداخی زمانی زگماکی، هێمای شوناسی تاکی و چڤاکی، پێناسەی میراتی ماکی و میناکی و بەردەبازی تێفکرینی تاقی و تاقمی.
|
