رسم و رسومات نوروز در کوردستان/ نوروزجشنی برای صلح و آشتی

نوروز، در فرهنگ مردم ما دارای قدمتی به درازای تاریخ است جشنی که برای نو شدن و نفس کشیدن زمین برگزار می‌شود و در فرهنگ عامه آن را «جشن نوروز» می‌نامند،

پیرامون موضوع نوروز مطالب و تفاسیر بسیاری ارائه شده است جشنی که در میان بسیاری از ملت‌ها دارای جایگاه ویژه‌ای است در مورد پیشینه‌ی‌نوروز باید عنوان کنم که پیشینه آن نه تنها، به دوران مشترک هند و اروپایی باز می‌گردد،‌ بلکه در میان اقوام کهن‌تر نیز وجود داشته است. این جشن نزد سومریان نیز شناخته شده بود و عناصر اصلی آن در میان مردم مصر نیز رواج داشته است. نوروز یعنی نفس کشیدن دوباره‌ی زمین، به معنای سبز شدن، صدای موسقی آب شدن برف‌ها و جاری شدن آن در دره‌ها و رودخانه‌ها و مخمل سبز بر تن کوه بلند آبیدر کردن، بهار جان تازه دادن و تلنگری برای نو شدن است.

جشن نوروز و افسانه‌ها

از دیرباز نوروز به عنوان جشن بزرگ ایرانیان محسوب می‌گردد و با فرا رسیدن ایام نوروز مراسمات مختلفی در سراسر کشور برگزار می‌شود و این جشن در سایر کشورهای منطقه نیز به شکل خاصی برگزار شده و مورد استقبال قرار می‌گیرد و روز نوروز در سازمان ملل نیز به ثبت رسیده است.

 در کتاب‌ها نیز از نوروز تعاریف متفاوتی به کار رفته است برای جشن نوروز افسانه‌های همچون پیروزی کاوه آهنگر بر ضحاک یا اژدهاک آورده شده است که ضحاک را مردی ظالم و دیکتاتور معرفی می‌کند، در صورتی که اژدهاک یکی از بهترین و عادل‌ترین پادشاهان بوده، که در شاهنامه نیز به آن اشاره شده است.

زمستان در فرهنگ عامه‌ی مردم کُردستان

زمستان در کُردستان بر اساس فرهنگ عامه‌ی مردم تعاریف خاصی دارد، که می‌توان گفت، بر اساس توپوگرافی و شرایط آب و هوایی منطقه صورت گرفته است.

زمستان کُردستان با سردی و خشن بودنش فصل زیبایی است که 45 روز اول آن را چله بزرگ و ٢٠ روز بعدی آن را نیز چله کوچک نامیده‌اند که با توجه به نامگذاری آن می‌گویند: برادر بزرگ بسیار صبور و بامتانت است، یعنی برف و سرمای آن چنان خشنی ندارد، اما با گذشت ٤٥ روز اول و رفتن برادر بزرگ، برادر کوچک می‌آید، که بنا بر روایت عامه «فولکلور» مردم، چله کوچک می‌آید تا انتقام برادر بزرگ را بگیرد، که برف و کولاک زیادی با خود می‌آورد و یخ و یخبندان به راه می‌افتد و می‌خواهد با این سرما و کولاک حق برادر بزرگه را بگیرد، که طول عمر برادر کوچک نیز ٢٠ روز است پس از گذشت عمر چله کوچک، خاتون «زم هریر»، که خواهر دو برادر است و بنا به روایات و فولکلور منطقه و با برف و کولاک برای مرثیه سرایی برادران می‌آید و می‌گویند، خاتون «ز‌م هریر» گفته: باید سرما به حدی باشد که بچه در شکم مادرش یخ ببندد، که با آخرین بارش‌های برف مواجه هستیم. و بعد از ١٠ روز خاتون هم از میان ما می‌رود و به قول پیشینیان رو سیاهی واسه زغال می‌ماند و پسر «سه‌یاح» نیز بر روی کوه «مشک یا همان خیه» را با  تغیر مسیر خورشید جابه‌جا می‌کند تا گرم شود و پدرش به او می‌گوید که اگر  مشک پر از روغن  نرم شد دیگه نوروز می‌آید و دیگر زمین شروع به نفس کشیدن و برف و یخ، نیز شروع به آب شدن می‌کنند.

استقبال کوردستانی‌ها از نوروز

کوله چوارشه‌ممه در فرهنگ مردم

كُردها در پیوند با باورهای دیرین و باور سایر اقوام ایرانی دو بار، در چهارشنبه آخر سال «کوله چوارشه‌ممه» و آخرین شب سال «شه‌و نه‌وروز» آتش روشن می‌كنند آخرین چهارشنبه‌ی سال کهنه را با بر پا کردن آتش بر پشت بام‌ها و کوچه‌ها جشن می‌گیرند، چهارشنبه سوری آتش و جمع شدن در کنار آتش اتحاد و یکپارچگی را در پایان سال ثبت می‌کنند ، تا ضمن پایبندی به آیین‌های باستانی، پیوندی با فرهنگ سایر اقوام ایرانی هم داشته باشند .و این همانند همان مطالب کتاب اوستای ترجمه شده به زبان کُردی اوراماناتی می‌باشد که مربوط به ٧٠٠ سال قبل از میلاد است.

اهمیت نوروز برای کُردها صرف نظر از این که به چه زبانی صحبت می‌کنند و به چه مذهبی اعتقاد دارند، مانند باقی ایرانیان  بسیار زیاد است؛ زیرا نه تنها هیچ تفاوت نژادی - زبانی و فرهنگی میان کُردها و سایر ایرانیان وجود ندارد، بلکه کُردها از ریشه‌های درخت تنومند تمدن و فرهنگ ایران زمین هستند و به عبارتی، یکی از پایه‌های اساسی در شکل گیری این کشور سترگ محسوب می‌شوند و این در حالی است که کُردهای ساکن ترکیه برای اجرای این جشن ملی، سالیان زیاد، تلاش‌ها کردند ونهایتا دولت ترکیه  نوروز را به عنوان جشن ملی و روز تعطیل ثبت نمود.

آداب و سنن نوروز

در مناطق کُردنشین رسم‌هایی همانند میرنوروزی و کوسه‌گردی نیز در ایام نوروز برگزار شده است در مراسم میرنوروزی یک نفر به عنوان میر برای مدتی خاص انتخاب می‌شد و در این مدت بر مسند میری فرمانروایی می‌کرد به نوعی می‌توان گفت که جشن دمکراسی در کردستان برگزار می‌شد. اما امروز بسیاری از آداب و سنن در گیرودار فرهنگ شهرنشینی و مدرنیزاسیون به دست فراموشی سپرده شده است. این آداب و سنن نوروزی، نشان از اهمیت آمدن بهار برای کُردها دارد. در مناطق مختلف کردستان مردم پیش ازآمدن نوروز خود را برای برگزاری جشنی بزرگ مهیا می‌کردند و هر منطقه‌ای از کردستان دارای آداب و سنن خاص خود بوده است که در این مجال به گزیده‌ای از کتاب آینه سنندج که پیرامون فرهنگ مردم سنندج در ایام نوروز است اشاره می‌کنیم.

«برهان ایازی» نویسنده  و محقق سنندجی در کتاب «آینه‌ی سنندج» عنوان می‌کند: در شهر سنندج از نیمه‌های اسفند ماه و شاید زودتر خانواده‌ها دست به تدارک نوروز می‌زنند. از جمله‌این تدارکات تهیه‌سبزه است. خانم‌های خانه‌دار گندم، عدس و کنجد را در پارچه‌ای ریخته و در ظرفی مسی قرار می‌دهند. بعد از ریختن آب بر روی آن در جلوی نور ملایم خورشید می‌گذارند تا دانه‌ها جوانه بزند. پدر خانواده در این فرصت اندک قبل از عید به بازار می‌رود تا برای اهالی خانه لباس و کفش تهیه کند. از دیگر چیزهایی که قبل از عید آماده می‌شود آجیل، ‌شیرینی، میوه، برنج، روغن و گوشت است. لازم به ذکر است مردم سنندج به مانند اعیاد مذهبی که روز قبلِ آن را عرفه می‌نامند،‌ روز قبل از عید نوروز را نیز عرفه می‌نامند. این روز شلوغ‌ترین روز سنندج است.

خانواده، ‌لباس‌هایشان را از خیاطی می‌گیرند، مرد‌ها به سلمانی می‌روند، و زن‌ها در پی خرید تخم مرغ می‌باشند. در خانواده‌های سنندجی کمتر از یک شانه٣٠عدد تخم‌مرغ خریداری نمی‌کنند، تعداد این تخم مرغ‌ها گاهی به سه تا چهار شانه نیز می‌رسد. تخم‌مرغ‌ها آب‌پز می‌کنند و همگی اعضای خانواده اقدام  به رنگ کردن آن‌ها می‌‌کنند تا با برابر قرار دادن زمین و تخم‌مرغ، با رنگ کردن آن، زمین را نیز رنگ زده باشند. چند روز قبل از عید، جوانان روستا، بوته‌های خار را جهت فروش به شهر می‌آورند. خانواده‌ها آن را تهیه کرده و بر پشت بام می‌گذارند تا در شب نوروز آن را آتش بزنند.

در نوروز خوانچه‌هایی برای عروس‌های نامزد شده یا دخترهایی که به خانه‌شوهر رفته‌اند می‌برند. گاه تعداد این خوانچه‌ها به دوازده عدد نیز می‌رسد. طلا، عطر، دستمال، جوراب، تخم‌مرغ رنگ شده، صابون، پارچه، ماهی، شربت، سبزه، شیرینی و آجیل و از همه مهمتر سیب سرخ با زرورق پیچیده شده، از اقلامی است که در خوانچه‌ها وجود دارد. در شب نوروز بوته‌های خارِ آماده شده توسط پدر خانواده آتش زده می‌شود و بچه‌ها نیز شروع به آتش‌بازی می‌کنند. لازم به ذکر است در مناطق کُردنشین،‌در چهارشنبه سوری «چُوارشَه‌مَه کُولِه» به هیج وجه آتش روشن نمی‌شد؛ بلکه آتش مخصوص نوروز بوده که در شب عید روشن می‌شده و بعد از خاموش شدن آتش، خانواده به خانه رفته و شام می‌خوردند. این شام در سنندج معمولاً حلوا بوده و غذای اصلی که قورمه سبزی است را برای فردای آن شب صرف می‌کردند.

«هیلکَه شکینه» بازیی که فراموش شد

در قدیم که رادیو و تلویزیون در سنندج نبود، مردم از روی تقویم‌های جیبی منجم‌باشی یا تقویم پیوندی کُردستانی ساعت و دقیقه‌سال تحویل را می‌دانستند. مردم سنندج به هنگام تحویل سال، آینه‌تمام قد سنگی یا نیم قد را به دیوار تکیه داده و در دو طرف آن شمعدانی با شمع روشن قرار می‌‌دهند. جلوی آینه سفره‌‌ی کوچک سفیدی پهن می‌کنند که روی آن سبزه تزئین شده با روبان قرمز، تخم مرغ رنگ شده، ماهی، شیرینی، آجیل و تنگ‌های رنگارنگ شربت قرار می‌دهند. پدر خانواده وضو گرفته و با تحویل سال برای خانواده و آشنایان دعا می‌کند. بچه‌ها «نوروزنامه‌ها» را داده و عیدی می‌گیرند. خانواده‌هایی که دختر شوهر داده یا عروس دارند، منتظر عید دیدنی بچه‌هایشان می‌شوند و کوچک‌ترها نیز به عید دیدنی بزرگ‌ترها می‌روند. بچه‌ها هر یک سهم خود را از تخم‌مرغ‌ها دریافت نموده ‌و جهت انجام «هیلکَه شکینه» به کوچه می‌روند. رسم  هیلکه شکینه یا همان تخم‌مرغ شکستن در سنندج به این نحو است که هر یک از دو نفر تخم‌مرغ‌هایشان را در دست گرفته و بر روی هم‌می‌زنند. تخم‌مرغ هر کدام شکست، باید آن را به طرف دیگر که تخم‌مرغ‌اش سالم مانده بدهد. این رسم به صورت دیگری نیز اجرا می‌شود. چند نفر که در این کار شرکت می‌کنند تخم‌مرغ‌هایشان را به هم می‌زنند و هر تخم‌مرغی که شکسته شد آن را روی زمین گذاشته و این کار را تا زمانی که تنها یک‌نفر تخم مرغ نشکسته داشته باشد ادامه می‌دهند. تمام تخم‌مرغ‌های روی زمین از آن کسی است که تخم مرغ سالم دارد. در مناطق دیگر کُردنشین رسم‌های زیادی در رابطه با نوروز وجود دارد.

سال نو؛ مراسم دید و بازدید

از جمله‌ی این رسم‌ها به کوه و دشت رفتن مردم در صبح زود است. آنها دست خود را با شبنم تر کرده و بر صورت و لباس خود می‌کشند و اعتقاد دارند اگر کسی مریض باشد شفا می‌یابد. در دیگر مناطق مردم صبح زود از روستا به راه افتاده و با خود آرد می‌بردند. وقتی به کوه رسیدند آرد را خمیر کرده و دسته‌ای گُل در آن فرو می‌کنند. خمیر و گل را به روستا آورده و روی درب منزل‌شان می‌گذارند.

آنها اعتقاد دارند با این کار بهار را به خانه‌شان آورده و باعث خیر و برکت می‌شوند. در مناطق کُردستان با آغاز سال نو مراسم و دید و بازدید بر اساس سنت همیشگی منطقه در میان مردم مرسوم است، رفتن به خانه بزرگ خانواده و همسایه‌ها در اولویت قرار می‌گیرد، زیرا در فرهنگ مردم کُردنشین برای همسایه اهمیت خاصی قایل هستند که در ضرب المثل‌ها نیز به آن اشاره می شود: همسایه از برادر به انسان نزدیک‌تر است، زیرا در تمام خوشی و ناخوشی‌ها در کنار اوست.

 امید است که سال 1403 نیز همانند گذشته جشن اتحاد و همبستگی و سال جدید پایانی باشد برای تمام جنگ‌ها و مشکلات اقتصادی و اجتماعی و ثبات صلح و آشتی در جهان.