فەرهەنگی زاره‌کی موکریان، ئینسایکلۆپێدیایەکی ناوچەیی تاقانە

 فەرهەنگی زاره‌کی موکریان، ئینسایکلۆپێدیایەکی ناوچەیی تاقانە له‌سەر بناغەی زمان‌وێنه‌¹ی "ئاپۆرەی خەڵک" و "چینی رەشۆکی"

ئەحمەد ئەحمەدیان

   زۆر لەمێـــژه دەست بەکاری دانــــانی "وشەدان"²(Lexicon) و تۆمـــارکردنی وشەی کوردی کراوه و وەک ئاشکـــــرایه، ماوەیەکه دیاردەی "وشــەنووسیی"(Lexicography) و "فەرهـــەنگ‌نووسیی" (Dictionary Making) کوردی خەریکه جێگای شیاوی خۆی له ژیانی ڕۆشن‌بیریی و زانستیی گەلی کورددا دەدۆزێتەوه و هەندێک مامۆستای دڵ‌سۆز لەم مەیدانه پیرۆزەدا هەنگاوی گەورەیان ناوه. ئەو پسپۆڕانه له دەرگایەکی فراوانەوه چوونەته ناو مێژووی ڕۆشن‌بیریی کوردەوه، بەوەی هەریەکەیان له سنووری توانست و زانست و بڕشتی خۆی‌دا، ئەوەی له باری‌دا بووه و ئەوەی له توانای‌دا بووه، بۆ پاراستنی زمانی نەتەوەکەی دڵ‌سۆزانه جێ‌بەجێی کردووه. ئەوەی شایانی باسه ئەوەیه که ئەم کاره هەر بەردەوامه و بەرەی نوێی گەلەکەمان لەگەڵ مامۆستا لێهاتوو و بە‌تواناکانمان‌دا لەم مەیدانه سەخت و تاقەت‌پڕوکێنەدا خەریکی ئافراندن و تۆمارکردنی وشه و دانانی فەرهەنگ و وشەنامه و ئەم چەشنه بەرهەمە ‌‌زمانەوانی‌یانەن.

   ئەوەی ڕوون و ئاشکرایه ئەوەیه که موفرەداتی زمانی کوردیی، قاڵ‌بۆوەی ساڵانی دوور و درێژی مێژووی گەلی کورده و سۆرەوتۆرەی چەندین پله و قۆناخی هەڵس‌وکەوتی باری ژیان و هات‌ونەهاتێتی. لەوماوه درێژ و بەرفراوانەدا که بە سروشت لەکەو دراون، گێژەو‌کراون و گورگه و بنژیل و زیوانیان لێ گیراوه، له زۆر ڕووی گرنگەوه پتەو بووه و بەخۆدا هاتۆتەوه و دەوڵەمەند بووه (پرۆفیسۆر ئەوڕەحمانی حاجی‌مارف: هەوڵێکی مەزنی نوێ له جیهانی فەرهەنگ‌نووسیی کوردی‌دا، کاروان، ژ17، ساڵی دووەم، شوباتی 1984، ل22).

    ئەوەی ڕاستی بێ تا ئەم دوایانه له بواری کەلەپوور و کەلتووری ئاپۆرەی خەڵک و زمانـــی ئاخاوتنی جەمبوورەی جەمــــاوەری کـــــورد، له هیچ‌کام له بەشەکانی کوردستان، ئاســــــەوارێکــــی وا که به­پێـــــی پێوەر و پێوانــــەکانـــــی زانستـی زمانناسیـــی پڕاکتیک (Criteria of Applied Linguistics) و هەروەها لقی "فەرهەنگ‌نووسیی" ئەم زانسته، تەنانەت هەڵگر و خاوەنی بەشێکی کەم له تایبەتمەندی‌یەکانی چەمکی "فەرهەنگ" بێ، نەهاتبووه بەرهەم. سەرجەم ئەم بەرهەمانەی تا ئێستا لەم بوارە‌دا (واته بواری کەلتووری کوردی) نووسراون، کۆکراوەی بابەتیی بەشێک له که‌لتووری کوردی‌یه که دەکرێ وەک : پەندی پێشینیان، بەیت، گۆرانی، مەتەڵ و هتد پۆلێن‌بەندی بکرێن. ڕوون و ئاشکرایه که ئەم بابەتانه سەربەخۆ و جیاجیا کۆکراونەتەوه و بڵاوکراونە‌وه و هیچ‌کام له ڕێسا و یاساکانی فەرهەنگ‌نووسیی لەم ئاسەوارانەدا وەبەرچاو نایه و خۆ نانوێنێ و له بنەڕەت‌دا به بیچم و ڕەنگ و قەوارەی فەرهەنگ نەنووسراون. ئەوا بۆ هەوەڵین جار، ماکه زمانی‌یەکانی زمانی کوردی (زاراوەی موکریان) کەوا توخمی کەلەپوور و کەلتووری ئاپۆرەی خەڵک و زمانی ئاخاوتنی کوردی ئەم ناوچە و ژێردیالیکته (Sub-dialect)یان تێ‌دا بەدی دەکرێ کۆ کراونەتەوه و له قەواره و بیچمی فەرهەنگێکی ناوچەیی و دیالێکتی(Dialectal Dictionary=)و له ژێر ناوی (فەرهەنگی زاره‌کی موکریان) هاتۆته بەرهەم و بڵاوبۆتەوه. هەروەک ئاماژەی پێ‌کرا، ئەم فەرهەنگه هاوکات لەخۆگری "زمان‌وێنەی ئاپۆرەیی" (= زبان‌گونەی عامیانه=Colloquial language Variety) و "زمان‌وێنەی ڕەشۆکی" (= زبان‌گونەی عوامانه و چالەمیدانی=VarietySlang language)یه؛ هەر بەو بۆنەوه جێی خۆیەتی سووکەئاوڕێکی تێپەڕمان هەبێ بەسەر گەلێک تایبەتمەندیی ئەو دوو ((زمان‌وێنه‌))یه‌. ئەم تەکنیک و گەمەزمانی‌یانه و هەروەها ئەم ڕێکارانەی له خزمەت زمانی ئاپۆرەی خەڵک و زمانی ڕەشـــۆکیی دان و لەم فەرهــــەنگەش به باشــی وێنه جیــاجیاکانی دیاری کراوه و نیشـــان دراوه، بریتین له: 1- ئاوێتــــەیی هـــاوڕێ دەگـــــەڵ بەرهەم‌هێنــــانی وشــەی لێـــک‌دراو (= ادغام با تشکیل کلمــــەی مرکب =condensation with formation of composite word)؛ 2- ئاوێتەیــــی هــــــــــاوڕێ دەگــــەڵ گــــــۆڕان (= ادغــــــــــام با تغییـــــــــــــر= condensation with modification)؛ 3- جینــــــــــاس(= pun)؛ 4- تـــــــــــــــەوس (=طعنـــــــــه=irony)؛5- جــــــــــوان‌وێـــــــژیی(= حســــــــن تعبیــــر=euphemism)؛ 6- ناحەزوێژیی(= قبح تعبیر=dysphemism؛cacophemism )؛ 7 - خوازه(= استعاره =metaphor)؛ 8- ســـــــــــــــەروا(= قافیـــــــــه=rhyme)؛ 9- دووپــــــــات‌کراوه‌یــــــی(= اتبــــــــــــــاع=reduplication)؛ 10- دەنگــــــــــــــەناو(= نــــــــام‌آوا=onomatopoeia)؛ 11- کـــورتەوشــــــــــــه(= ســـــرنام=acronym)؛ 12- کورت‌کراوەیــــــــی (= کوتەســــــــازی=abbreviation)؛ 13- ســــــووکەڵەنێـــــو(= نام یا لقب مسخره = nickname)؛ 14- تێک‌دانــی بزوێن(= تحریف مصــــوت= phonetic distortion)؛ 15- ناوی تایبەت بۆ ئامــــــــاژه به مرۆڤـــــی ئاسایــــــی به ئامانجــــی کینـــــایه یا لاتــــاو(= اســــــم خاص همچون لقب کنایی= antonomasia)³. هەروەکوو پێش‌تر ئاماژه کرا ئەم ئاسەواره لێوڕێژ و تەژی‌یه له سەرجەم تەکنیک و گەمه زمانی‌یەکانی گۆرین و زۆربەی هەره زۆری لاپەڕەکانی ئەم فەرهەنگه لەخۆگری، لانی‌کەم یەک دوانێک، لەم تەکنیک و گەمە زمانی‌یانەیه.

   فەرهەنگی زارەکی موکریان که بەرهەمێکی (زمانەوانی – کەلتووری)یه و تا ئێستا چوار بەرگی لێ بڵاوبۆتەوه و هەرکام سەربەخۆ داگری پیتێکن واته چوار پیتی (ئـ)، (ب)، (پ) و(ت)، بەرهەمێکی بەنرخ و پڕبایەخه و وەک سەرچاوەیەکی خاوەن‌مرخی زمانەوانی – کەلتووری(= linguistic & cultural)، تەژی‌یه له بابەتی هەمەچەشنەی (زمان‌وێنەی ئاپۆرەیی) و (زمان‌وێنەی ڕەشۆکیی) و زمانی لاوەکی و ئاخاوتنی جەمبوورەی جەماوەری خەڵک و له ڕاستی‌دا پڕۆژەیەکی تاقەت‌پروکێن و درێژخایەنه و بێتو به هیوا و پشتیوانی خودای کارساز، و هەروەها به وره و وزه و شێلگیریی و مشوور و تەقالای بێ‌وچانی دانەری ئەم ئاسەواره بەپێزه، ئەو بەرهەمه به ئاکام بگا و سەرجەم بەرگەکانی بڵاو بێتەوه، کەلەبەرێکی یەگجار گەوره له کتێب‌خانەی کوردی و له بواری زمانەوانی و کەلتووری لاوەکی و کەلەپووری ئاپۆرەی خەڵک پڕ دەبێتەوه و وەک سەرچاوەیەکی دانسقه و تۆکمه و هەروەها وەک متورفەیەکی پڕبایی پێداویستیی تاقمێکی زۆر له توێژەران و هۆگرانی زمان و وێژه و کەلەپوور و کەلتووری کوردی دابین دەکا.

   به بڕوای من بێتوو سەرجەم بەرگەکانی ئەم ئاسەواره بڵاو ببێتەوه ئیتر زمهەڕی تەمەنێکی دوور و درێــژی نەتــــــەوەی کــــورد لەو بەشــــەی کوردستــــان‌ دادەخرێ و له قاتـــــی‌وقڕیی‌ بەرهەمــــی چڕوپـــــڕ و بەپێزی ( زمانەوانی – کەلتووری) که داگری زۆربەی هــــەرەزۆری ڕەهەندەکان و دەڤــــــەرەکانی زمانــــی ئاخاوتنی جه‌مبورەی جەماوەر لەو ناوچەیه بێ، ڕزگار دەبێ. ئەوەی ڕاستی بێ تا ئێستا تەنیا حەوت بەرهەم، له‌ لایه‌ن شه‌ش فه‌رهه‌نگ‌نووس، له درێژایی مێژووی فەرهەنگ‌نووسیی کوردی‌‌دا بڵاوکراونه‌تەوه که دەکرێ به­پێی پێوانەکانی زمان‌ناسیی و وشەنووسیی وەک (فەرهەنگ) نێودێر بکرێن که، به‌بێ شک و گومان، یەکێک لەو حەوت ئاســەواره (فەرهەنگی زارەکــــــی موکریان)ه. شەش ئاســــەوارەکەی ‌تر بریتین له: 1- قامووسی زەبیحی (کوردی- کوردی؛ ناتەواو) 2- فەرهەنگی کوردی ((کرمانجی)) – ڕووسیی پڕۆفیسۆر قەناتی کـــوردۆ 3- فەرهەنگــــی کوردی ((ســـۆرانی)) – ڕوسیــــی پڕۆفیسۆر قەناتی کـــــوردۆ 4- فەرهەنگی کوردی کرمانجی – ڕووسیی پڕۆفیسۆر باکایاف 5- فەرهەنگی کوردی ((کرمانجی))- ئینگلیزیی پڕۆفیسۆر مایکل چایت⁴6- فەرهەنگی میدیا، پڕۆفیسۆر ئەوڕەحمانی حاجی مارف (کوردی- کوردی؛ ناتەواو).

   ئاشکرایه "هەنبانەبۆرینه" و "فەرهەنگی]وشه‌نامه‌ی‌[‌‌ کوردستان" و "فەرهەنگی]وشه‌نامه‌ی‌[ خاڵ"، هەرچەند سێ بەرهەمی سەرکەوتووی زمانەوانی له ئەژمار دێن، بەڵام به­پێی پێوانەکانی وشەنووسیی و زمان‌ناسیی که لەم وتارەدا ئاماژەیان پێ‌کراوه وشەنامه (= Thesaurus)ن نەک (فەرهەنگ)، که وابوو لەم پۆلێن‌بەندی‌یەی سەرەوەدا ناگوونجێن و ناکرێ دەگەڵ (فەرهەنگی زاره‌کی موکریان) بەراوردیان بکەین. ئا لێرەدا بەردەنگی شارەزا و هۆگر به بابەتی زمانەوانی حەقێتی پرسیار بکا: خاڵی هاوبەشی ئەم حەوت فەرهەنگانه له چ دایه؟ ئایا به‌پێی ئەوەی یەکیان فەرهەنگی یەک‌زمانە (= monolingual)‌یه‌ و ناتەواوه و تەنیا دوو پاژی بڵاو بۆتەوه، دوویان فەرهەنگی دووزمانە(bilingual =)ی کوردی – ڕووسین و یەکیان فەرهەنگی کوردی – ئینگلیزی‌یه و دواهەمین بەرهەم فەرهەنگێکی ناتەواوی یەک‌زمانەی کوردی – کوردی‌یه‌ و تەنیا یەک ‌پاژی بڵاو بۆتەوه، ئەوانه چلۆن دەگەڵ یەک بەراورد دەکرێن؟ له وڵام‌دا دەکرێ بڵێین ئەم حەوت بەرهەمه خاوەنی چەندین تایبەتمەندی هاوبەشی بنەڕەتی و گشتین که ئەم ئاسەوارانه له شوێنەوارگەلی تری ((بەناو فەرهەنگ)) هەڵدەهاوێرێ و جیایان دەکاتەوه. ئەم چەند خاڵه هاوبەشه بنەرەتی و گشتی‌یه که بۆته هۆی هەرماوی و تۆکمە بوون و جیاوازی ئەم حەوت بەرهەمه زمانەوانی‌یانه بریتیین له:

    1- هەرکام لەم حەوت ئاسەواره نەریتێکی نوێ‌یان له گۆڕەپانی فەرهەنگ‌نووسیی کوردی ڕۆناوه و بوونەته پێش‌ڕەو و مەشخەڵ‌داری ڕێچکە و ڕێبازێکی نوێ و شێوازێکی "نوێ‌باو" له هەرێمی هەراوی فەرهەنگ‌نووسی‌دا؛ بۆ وێنه ئێستاشی دەگەڵ‌دا بێ (فەرهەنگی زارەکی موکریان) هەوەڵین فەرهەنگی ((زمانەوانیی- کەلتووریی)) ڕێسامەند و زانستی‌یه‌ که لەسەر ماکه ‌زمانی و کەلتووری‌یەکانی ناوچەیەکی کوردستان به بەربڵاوی و گشت‌گریی تایبەتیی و بێ‌وێنەوه نووسراوه و هاتۆته بەرهەم. جیا لەوەی‌که ئاسەوارگەلێکی که لەم دەڤەره زمانی‌یەدا بڵاو بوونەوه هیچ‌کام خاوەنی بیچم و تایبەتمەندیی و قەوارەی (فەرهەنگ) نین بەڵکوو پتر وەک (ماکەی خاو)ی فەرهەنگ له ئەژماردێن.

    2- هەرکام لەم حەوت بەرهەمه له ڕوانگه و گۆشەنیگای بەردەنگ و خوێنەری شارەزا و پسپۆڕ و خاوەن‌ ڕاوبۆچوون، خاوەنی ئاوا بایەخ و مرخ و پێگەو‌جێگه و موستەوایەکن که به تایبەتیی له سەریان نووسراوه و هەڵسەنگێندراون و دەگەڵ بەرهەم‌گەلی ‌تر بەراورد کراون. هەروەکوو لەمەڕ (فەرهەنگی زاره‌کی موکریان) گەلێک وتاری بەپێز و زانستیی و شوێن‌دانەر، وەک وتاری بەڕێز پڕۆفیسۆر ئەمیر حەسەن‌پوور، له سەر ئەم ئاسەواره نووسراوه (بڕوانه پێشەکی بەرگی هەوەڵی فەرهەنگی زارەکی موکریان)و به‌رده‌وام دەنووسرێ که دەکرێ له داهاتوودا له دووتوێی کتێبێکی سەربەخۆدا بڵاو بکرێنەوه.

    3- ئیشی بەردەوامی ڕاوێژکارانه و مەیدانیی (جیا له توێژینەوەی کتێب‌خانەیی) نووسەرانی ئەم حەوت ئاسەواره به تەواوی بەرچاوه و به ڕوونی له ئاسەوارەکانیان‌دا هەست پێ‌دەکرێ. بۆ وێنه دانەری فەرهەنگی زارەکی موکریان جگه له ژێدەر و سەرچاوەی نووسراو، که له زۆربەی لاپەڕەکانی ئەم فەرهەنگه کەڵکی لێ وەرگرتوون و ئاماژەی پێ­کردوون، له زۆربەی هەرە زۆری لاپەڕەکانـی ئەم فەرهەنگه له ژێــــدەر و سەرچاوەی زاره‌کیی جــــێ‌متمانەی جیاجیا و جۆراوجــــۆر و بەربڵاو کەڵکــــی گونجاو و شیـــاوی وەرگرتووه که ئەمه خــــــۆی‌له‌خــــۆی‌دا هــــــەروەک ((ئیشـــی ڕاوێـــــژکــارانه و ئیشــــــی مەیدانـی)) ڕاده و ڕێژەی ((به‌وه‌ج بوون)) (=Validity) و ((جێ‌متمــــانه‌ بوون))(= Reliability) و ((سوودبه‌خش بوون و وڵام‌ده‌ر بوون))

(= EfficiencyPracticality &) و هه‌روه‌ها ((یه‌کتر گرتنه‌وه‌)) (= Relevance)ی ئەم بەرهەمه تا ئاستێکی یەگجار زۆر بەرز دەکاتەوه. وێ­دەچێ دانەری ئەم فەرهەنگه بۆ ئه‌م هه‌مووه‌ پێشکه‌وت و سه‌رکه‌وتنه‌، له‌م ڕێبازه‌دا و له ‌سۆنگه‌ی ئه‌م ئاسه‌واره‌ پڕپیت‌وبه‌ره‌که‌ته‌وه‌ ڕەنج‌ و مه‌ینه‌تێکی زۆری کێشابێ و ته‌قه‌لا و هه‌وڵێکی بێ‌وێنه‌ و له‌ ڕاده‌به‌ده‌ری له‌ خۆ نیشان دابێ. به بڕوای من به بەراوردکاری و هەڵسەنگاندنێکی بێ‌لایەنه بۆمان ڕوون دەبێتەوه که دانەر ده‌بێ تا ئێستا زۆربەی هەرە زۆری گوند و دێهات و شارۆچکه و شارەکان و تەنانەت هە‌وار و کوێستانی ئەم ناوچەیەی کوردستانی تەقاندبێتەوه و ته‌گبیر و ڕاوێژی تایبه‌تیی ده‌گه‌ڵ چین‌وتوێژ و پیشه‌ جۆراجۆره‌کانی ناو کۆمه‌ڵگای ڕابردوو و ئێستای کورده‌واری وه‌ک: ڕه‌نگ‌ڕێز، خم‌گه‌ر، هه‌وڕگه‌ر، ته‌ون‌گه‌ر، بگێڕ، لێفه‌دروو، زین‌دروو، کورتان‌دروو، سه‌ڕڕاج، ئاسن‌گه‌ر، جۆڵا، که‌ڵاش‌که‌ر، ناڵ‌به‌ند، باغه‌وان، وه‌رزێر، ئاژه‌ڵ‌دار، عه‌للاف، خه‌ڕڕاز، هه‌للاج، چێودار، شایه‌ر، حه‌کایه‌ت‌خوان، شوان، گاوان و سه‌پان کردبێ، و له داهاتووش‌دا، بۆ نووسینی بەرگەکانی تری ئەم فەرهەنگه، ئەم ڕێچکە و ڕێبازه دووپات و چەندپات بکاتەوە.

    4- خۆپاراستنی بەرچاو و بەرهەست له ((کۆپی‌نووسیی)) و ((ڕوونووسیی)) و ((کۆپی لێ‌هەڵگرتن)) له فەرهەنگەکانی تری هاوشێوه. به پێچەوانەی ئەم حەوت ئاسەواره بایەخ‌دار و سەرکەوتووه که تەژی‌یه له ئافراندن و خوڵقاندن و سەربەخۆیی، بە ڕاشکاوی و به متمانەوه دەکرێ ئەم ڕاستی‌یه بدرکێنین که سەرجەم ئەم بەرهەمانەی تر که تا ئێستا ((به ناو فەرهەنگ)) بڵاو بوونەوه و لەبەر دەستی خوێنەری کورددان، کەم یا زۆر تووشی ئەم چەواشەکاری و ئەم پەتایه هاتوون.

    5- سەرجەم دانەرانی ئەم حەوت ئاسەواره بەپێز و هەرماو و زانستـــــی‌یانه، لانی کەم یا: 1- ((زمان‌زان)) و ((هۆگر و دواکەوتووی تاقمێکی زۆر له‌ بڕیارەکان و ڕێساکانی زانستی زمان‌ناسیی له‌مەڕ فەرهەنگەنووسیی)) بوون، یان: 2- ((زمان‌ناس)) و «هۆگر و دواکه‌وتووی بێ‌ته‌ک‌ولۆی سه‌رجه‌م بڕیاره‌کان و ڕێساکانی زانستی زمان‌ناسیی له‌مه‌ڕ فه‌رهه‌نگ‌نووسیی» بوون؛ وه‌ لانی‌زۆر، هاوکات: 1) ((زمان‌زان)) و 2) ((زمان‌ناس)) بوون؛ واته له لایــــەکە‌وه خاوەن توانایی و لێهــــــاتوویی و شارەزایی و چێشکــــەیەکی زمانی هەســـــت‌یار (sensitive intuition) بوون، له‌لایه‌کی تریشـه‌وه‌ ((مامۆستا و پسپۆڕی زانستی زمان‌ناسیی)) ـــ به‌تایبه‌تیی به‌شی وشه‌نووسیی ـــ بوون.

   هەروەک خوێنەری شارەزا و هۆگر به زانیاری زمانەوانی ئاگاداری ئەم ڕاستی‌یانەیه که ئاماژەی پێ‌کرا ئاگاداری ئەوەش هەیه که فەرهەنگ‌نووسیی وەک زانستێک دوو دیوی هەیه: تیۆری و پڕاکتیک. یەکەمیان لەو کێشانه دەکۆڵێتەوه که له دانانی هەر فەرهەنگێک‌دا سەرهەڵدەدەن و له ڕێگای زانستی‌یەوه ڕێگا و ڕێبازی ڕاست بۆ چارەسەرکردنیان دەدۆزێتەوه و ئەمیش لەسەر بناغەی ئەو تیۆری‌یه و لەبەر ڕووناکیی ئەو ڕێگه و ڕێبازەی بۆی دانراوه کاری دانانی فەرهەنگ به‌جێ‌ دەگەیەنێ. بێ‌گومان دابەش‌کردنی فەرهەنگ‌نووسیی بەسەر ئەم دوو لایەنەدا شتێکی ڕاسته. ئەو دوو لایەنەی فەرهەنگ‌نووسیی هەمیشه شان‌بەشانی یەک‌تر دەڕۆن و تێک‌ئاڵاون(ئەوڕەحمانی حاجی‌مارف: له بواری فەرهەنگ‌نووسی کوردیدا،بەغدا،1987،ل3و4). پسپۆڕی فەرهەنگ‌نووسیی تەنیا به خەریک بوونی به تێوریی ڕووت و کارنەکردنی له سەر کەرستەی خاو و خۆتاقی‌کردنەوه به دانانی فەرهەنگەوه سەرناکەوێ. به پێچەوانەشەوه هیچ فەرهەنگ‌نووسێک ئەگەر وەک زانستێک زانیاری له کێشه گرنگەکانی فەرهەنگ‌نووسیی‌دا پەیدا بکا، ڕاست نییه خۆی بهاوێته دەریای فەرهەنگ دانانەوه. جا لە یەک کات‌دا بایەخ دان بە هەر دوو بنکەی فەرهەنگ‌نووسیی زۆر پێویسته (ل.پ.ستوپین: باروبنکەی تۆژەرانی سۆڤێت له بارەی فەرهەنگ‌نووسیی ئەوروپا و ئەمریکاوه >هەواڵەکانی زانکۆی لێنینگراد<،1967،ژ20،ل161، بەگێڕانەوه له: سەرچاوەی پێشوو).

   به‌ڵام بایه‌خ دان به‌ هه‌ردک لایه‌نی تیۆری و پڕاکتیک پێوه‌ندی ڕاسته‌وخۆی هه‌یه‌ به‌م بارودۆخه‌ ده‌گمه‌ن و زۆر که‌م‌وێنه‌یه‌ که‌ وا فه‌رهه‌نگ‌نووس هاوکات ((زمان‌زان)) و ((زمان‌ناس)) بێ.

جیاوازی فەرهەنگی زاره‌کی موکریان

   له ژێر ئەم تەوەرەدا به کورتی باس له چەند خاڵی بەهێز دەکەین که بوونەته هۆی جیاوازی ئەم بەرهەمه له بەروارد دەگەڵ فەرهەنگەکانی تر:

    1- بۆ نووسینی ئەم فەرهەنگه له ڕاوێژکارێکی بەربڵاو و گشت‌گیر کەڵک وەرگیراوه واته له تەواوی چین و توێژە‌کانی کۆمەڵگا یارمەتی وەرگیراوه و ڕاوێژیان دەگەڵ کراوه(بۆ وێنه‌fبن‌نێرتکه‌کانی 503، 504، 539، 548، 1300 و ژێرنێرتکه‌کانی تاجی، ترێ، تفه‌نگ، تووتن، ته‌ندوور و ته‌ون). بە وتەیەکی‌ تر ئەم ئاسەواره پتر بەرهەمی ئیشێکی (مەیدانی)یه نەک (لێکۆڵینەوەیەکی کتێب‌خانەیی)، بەپێچەوانەی ئەم ئاسەوارە، زۆربەی هەرە زۆری فەرهەنگەکانی تر، بەرهەمی "لێکۆڵینەوەیەکی کتێب‌خانەیی"ن.(تەنانەت تاقمێک له فەرهەنگەکان بەرهەمی "کۆپی‌هەڵگریی کتێبخانەیی‌ن").

    2- وێنه و عەکس و شێوە و نیگارەکان لەم بەرهەمەدا به چەشنێکی یەگجار گونجاو و "ڕێنوێنی‌کەر" داندراوه و کەڵکی شیاوی لێ وەرگیراوه؛ به پێچە‌وانەوه له فەرهەنگەکانی تردا یا وێنه و عەکس و شێوە و نیگاره‌ نابیندرێ یان وێنه و عەکس و شێوه و نیگارەکان تەواو کلیشەیی و نەگونجاو و "دێکۆراتیون" و هیچ زانیاریێکی ئەوتۆ به خوێنەر نابەخشن و هیچ ڕێنوێنی‌یەک ئاڕاستەی بەردەنگ ناکەن. خوێنەری لێزان ئاگاداری ئەم هەمووه حەول و تەقەللا و تێ‌کۆشان و بەدواداچوونەیه که دانەری ئەم فەرهەنگه بۆ بەدەست‌هێنان و دانانی ئەم عەکس و وێنه و... تووشی هاتووه.

    3- ئەو سەرچاوه گشت‌گر و فرەلایەن و فرەڕەهەند‌ (multi-dimension source) و بەربڵاوه وا بۆ هەڵێنجانی سەروشەکان (entries) کەڵکی لێ وەردەگیرێ پێی دەگوترێ ((جەستەی زمانی)) (= پیکرەی زبانی= تنوارەی زبانی=linguistic corpus ). ئەم جەسته زمانی‌یه له مەڕ بەرهەمێکی وەک (فەرهەنگی زارەکی موکریان) له لایەکەوه ئەم پەڕتووک و کتێب و سەرچاوه چاپ‌کراوانه‌ له‌خۆ دەگرێ که له بابەت ئەدەبی فولکلۆری و ئەدەبی زاره‌کی و زمانی ئاخاوتنی جه‌مبــورەی جەماوەری خەڵکی ئەم ناوچەیه نووســـــراون و له لایەکی دی بریتی‌یه لەم سەرچاوه ((زیندوو))انه که ((زمان‌وێنه‌))ی ئاخـــــــاوتنی ئەم ناوچەیه له وێنەی ((توانستــــــی زمانی)) (= language competence) له مێشـــــک و زەیـــــــن و "ذاکــــره" و بیـــــــــــرگەیان‌دا تۆمـــــــار کــــراوه و دانـــــەری فـــــەرهـــــەنگ دەبــــێ لـــه چـــەشنـــــــی "کـردەی زمانــــــــــی" (=language performance) بەشێکـــــــی زۆر لەم ((توانستی زمـــــــانی))یه که وەک ((زانستـــــــی ناکارای زمــــانــــــی)) (= passive knowledge of language) نێـودێر کراوه و لە حاشــــارگەی زەینیـی ئاخێـــــــوەرانی زمان‌زان شاراوەیە، بە پرسیــــــــار و لێکۆڵینــــەوە و کــــاری مەیدانی و هان‌دانـــــــی ئــــــەم چەشنە ئاخێـــــــــــوەره‌ زمان‌زانــــانە بــۆ ئاخـــــاوتن و وەقسە هاتــن و حیکــــایەت ‌گێــــڕانەوه و... ڕاگــــــوێزێتە نــاو دەڤــــــــــــەری"کــــردەی زمـــانیـــــــــی" کە لە لایان زمان‌ناســــــــان وەک ((زانستی کارای زمانیـی))(active knowledge of language =)نێودێر کراوە.

‌   به خۆشی‌یەوه دەکرێ بڕیار بدەین که دانەری (فەرهەنگی زاره‌کی موکریان) له هەردک ڕەهەند و بواری پێشوودا و له هەردک سەرچاوەی (نڤیسار) و (ئاخاوتن) شارەزایانه و پسپۆڕانه و به چەشنێکی گشت‌گر و هەمەلایەن کەڵکی شیاوی له ماکه زمانی‌یەکانی پێویست و گونجاو بۆ هەر "سەروشه"یەک وەرگرتووه و لەم بابەتەشەوه ئەم بەرهەمه - هەر وەک بابەت و تایبەتمەندی‌یەکانی ‌تر- زۆر دەوڵەمەند و سەرکەوتوویە.

    4- ئەمەی جێی سەرنج و ئاماژەی تایبەتی‌یه ئەو ڕاستی‌یە که دانەری ئەم فەرهەنگانەی بڕیاره‌ له چەند بەرگ‌دا(پتر له دوو یان سێ‌بەرگ) بڵاو ببنەوه، وردەورده دوای نووسینی بەرگی یەکەم (وە لانی زۆر دوای نووسینی بەرگی دووهەم) دڵ‌سارد و بێ‌ورە و بێ‌تین دەبن و له گەڕ دەکەون و ئەم وزه و توانست و بڕشته‌ی پێشوویان نامێنێ و ئەم باردودۆخه و ئەم دیاردەیه به ئاشکرایی خۆی له بەرگی دووهەم و دواتری ئەم فەرهەنگ و بەرهەمە زمانه‌وانی‌یانه نیشان دەدا و تەنانەت زۆر پڕۆژەی فەرهەنگ‌نووسیی چەند بەرگی دوای زاڵ‌بوونی ئەم بارودۆخه و ئەم کەش و هەوا نەخواستراوه وازی لێ‌دەهێندرێ و به ناتەواوی دەمێنێتەوه. بۆ وێنه دەتوانین ئاماژە بە فەرهەنگی هەرمان بکەین که دوای تێپەڕبوونی نزیک به دوازده‌ ساڵ له بڵاو بوونەوەی بەرگی یەکەم، تەنیا بەرگێکی تری به دوادا هاتووه و وازی لێ هێندراوه. بەڵام ئەم دیارده لەمەڕ فەرهەنگی زاره‌کی موکریان تەواو پێچەوانەیه و له کەم‌تر له شەش ساڵ‌دا، چواربەرگی ئەم فەرهەنگه بڵاو بۆتەوه و تەنانەت ئەوەی جێی سەرسووڕمانه بەرگی دووهەم له چاو بەرگی هەوەڵ و بەرگی سێهەم له بەراورد دەگەڵ بەرگی دووهەم و هەروەها بەرگی چوارەم له ‌سەرجەم ئەم سێ بەرگەی پێشوو سەرکەوتووتر، زانستیانەتر، ڕێسامه‌ندتر، بەپێزتر و ڕێک‌وپێک‌تره. واته دانەری ئەم فەرهەنگه ڕۆژ له دوای ڕۆژ ئه‌زموون و ورە و وزه و زیپک و تین و گڕی زیاتر بووه و سەرخۆش‌تر له پێشوو بەردەوامه له ئافراندن و خوڵقاندنی بەرهەمێکی هەرماو و جێ‌متمانه و پێش‌ڕەو له بواری فەرهەنگ‌نووسیی کەلتووری و ناوچەیی به‌پێی ماکە زمانی‌یەکانی"ئاپۆرەی خەڵک" و "چینی ڕەشۆکیی".

   سەرکەوتوویی له ڕادەبەدەری ئەم بەرهەمه بەشێکی زۆری دەگەڕێتەوه بۆ ئەم ڕاستی‌یه‌ کە کاک‌ سەلاح، وەک تاکەکەس، له ڕادەبەدەر هۆگر و ئەوینداری کەلتوور و زمانی ئاپۆرەی خەڵکه و لەو بوارەدا، جیا لەوەی زۆر لێهاتوو و بلیمه‌ت و پسپۆڕ و شارەزایه، ئەوینێکی لەکوڵ و دەروونێکی گڕگرتوو و لەجۆشی هەیه له حاند گەشاندنەوەی سکڵەکانی نیوەڕۆمرکاوی ئاورگەی پیرۆزی کەلتوور و ئەدەبی زاره‌کی.

   دوا وتە له زمان (سامۆئێل جانسون)، فەرهەنگ‌نووس و زمان‌ناسی ناوداری ئینگلیسیی: «دانەر و نووسەری هەر بەرهەمێک پتر چاوەڕوانی ئەوەیه که له لایەن خوێنەرانەوه پەسن بکرێ و پێی‌دا هەڵبگوترێ، بەڵام چاوەڕوانی و ئاواتی تاقانەی فەرهەنگ‌نووسێک پتر ئەوەیه که بە دوور بێ له لۆمەولەقەم و گازنده و بناشتی بەردەنگەکان؛ ئەم تاقه ئاواتەی فەرهەنگ‌نووسیش نەسیبی تاقمێکی یەگجار زۆر کەم له فەرهەنگ‌نووسان بووه که ڕادەیان له ئەنگوستەکانی دەست پتر نییه»؛ که به دڵنیایی‌یەوه یەکێک لەم (تاقمه یەک­جار زۆر کەمە)، له داهاتوویەکی نزیک‌‌دا، دانەری "فەرهەنگی زارەکی موکریان" دەبێ.

     ¹ زمان‌وێنه‌(Language Variety) زاراوه‌یه‌کی گشتی‌یه‌ و به‌ هه‌ر شێوه‌ ده‌ربڕینێک له‌ پانتایی زمان‌دا ده‌گوترێ که‌ دۆخی به‌کارهێنانه‌که‌ی له‌لایان چه‌شنه‌ جۆراوجۆره‌کانی «پێگه‌وجێگه»ی ئاخێوه‌ران وه‌ک پله‌ی کۆمه‌ڵایه‌تی، پیشه‌یی، ناوچه‌یی و... دیاری بکردرێ. ئه‌م زاراوه‌یه‌‌ هه‌روه‌ها له‌ واتایه‌کی زۆر ته‌نگه‌به‌ردا وه‌ک چه‌شنێک له‌ چه‌شنه‌کانی ده‌ربڕینی زمان که‌ له‌ بواری «جێگه‌وپێگه»ی بابه‌تی‌دا جیاوازی‌ده‌ره‌ به‌کار ده‌هێنرێ، بۆ وێنه‌: زمان‌وێنه‌ی زانستی، زمان‌وێنه‌ی ئایینی، زمان‌وێنه‌ی یاسایی، زمان‌وێنه‌ی فه‌رمی، زمان‌وێنه‌ی ئاخاوتن و...

   ² وشەدان (Lexicon) چەمکێکی گشتی‌یە و بە هەموو چەشنە بەرهەمێکی زمانەوانی دەگوترێ کە لەخۆگری وشەکان و مانای وشەکان یان هاوتا و هەمبـــــــەری وشەکان بێ. «وشەدان» لە سەرەتایــــی‌ترین دابــــەش‌بوون‌دا دابەش دەبــێ بە دوو جۆری: 1ـ فەرهەنگ (Dictionary) و 2ـ وشەنامە (Thesaurus). «فەرهەنگ» و «وشەنامە» بەوە لێک‌تر جیاوازی پەیدا ده‌کەن کە «وشەنامە» تەنیا لەخۆگری «سەروشە» (Entry) و هەمبەر و «هاوواتا» (Equavelent and Synonym) سەروشەکانە. جاری‌‌واشە جیا لەم دوو «ماکە» زمانی‌یە، ماکەیەکی ‌تریشی پێوە زیاد ده‌کــــرێ وەک: 1ـ «هاوواتا»ی ســــەروشە لە زمانێکی ‌تردا (جیا لەو زمانەی «سەروشـە» و «هاوواتا»

سەرەکی‌یەکانی پێ نووسراوە) یان: 2ـ ناوچەی بەکارهێنانی «سەروشە»کان.

     باش‌ترین و زانستی‌ترین و جێ‌متمانەترین «وشەنامە»کانی کوردیی بریتین لە: «فەرهەنگی [وشەنامەی] خاڵ»، وشەنامەی «کوردستان»ی گیوی موکریانی و وشەنامەی «هەنبانەبۆرینە»ی هەژار موکریانی.

بەڵام «فەرهەنگ» دەبێ لەخۆگری زۆربەی (یان باش‌تر وایە بڵێین «سەرجەم») ئەم تایبەتمەندی‌یانەی ژێرەوە بێ:

     1ـ سەروشە؛ 2ـ وتەزا (part of speech)؛ 3ـ ڕەچەڵەک‌ناسیی (Etymology) 4ـ شاهید و وێنە و نموونە لە ڕووی بەکارهێنــــــان (Pragmatics)؛ 5ـ وێنە و عەکـــــس و نیگارکێشیــــی ڕێنوێنـــــــی‌کەر؛ 6ـ جیـــــاوازی بەکارهێنان (Usage)؛ 7ـ لێــــک‌دراوه‌کان (compound words)؛ 8ـ زاراوە و ئیدیۆمــــــەکان (Idioms and Expressions)؛ 9ـ دەڤەر و ساحەی بەکارهێنانی سەروشە بۆ وێنە: پزیشکی، مێژوو، کشت‌وکاڵ، فەلسەفە؛ 10ـ هاوواتای جۆراوجۆر و جیاواز بۆ سەروشە «فرەمانا»کان (Polysemous)؛ 11ـ دەنگ‌ناســـی و فۆنەتیکـی سەروشەکان (Phonetics)؛ 12ـ دژواتا (Antonym) و هاوواتا (Synonym)ی سەروشەکان؛ 13ـ شێوازی بەکارهێنان وەک: فەرمی؛ نافەرمی؛ زارەکی؛ تابۆ؛ زانستی؛ ئەدەبی و... 14ـ جیاکردنەوەی وشە «هاوبێژ»ەکان Homonymous)) و تۆمار کردنی ئەوان لە ژێــــــر دوو یا چەنـــد سەروشەی جیاواز؛ 15ـ وشـــــەزا (Category) یــــان «جــــــــۆرەکانی وشـــــە» وەک: کـــــــــــات، ژمــــارە، کــــەس، تێپــــەڕ و تێنــــەپەڕ (transitive &intransitive)، بژاردە و نەبژاردە (countable & uncountable).

     هەروەک ڕوون و ئاشکرایە، بەشێک له‌م خاڵانە لە ڕووی زانستی «وشەنووسیی»، پێویست نییە لە سێ چەشــنە فەرهەنگی «کلتووریی، ناوچەیی و زارەکیــــــی» کە لەم پۆلێــــــن‌بەندی ژێـــــرەوە دەکەونە ژێر جۆری «فەرهەنگی دیالێکتی» (Dialectal Dictionary)، تۆمار بکرێ و ئەم تۆمار نەکردنە بە کەمایەسی و زەدەی ئەم چەشنە فەرهەنگانە لە ئەژمار نایە. (هەرچەند باش‌تر وایە زۆربەی هەرە زۆری ئەم خاڵانە «نەک سەرجەمی خاڵەکان» لەم چەشنە فەرهەنگانەش‌دا ڕەچاو بکرێ و تۆمار کرێ.)

     لە ڕووی هاوڕەنگیی و هاوشێوەبوونی زۆربەی هەرە زۆری ماکەزمانی‌یەکانی ئەم چەشنە فەرهەنگانەش (کەلتووریی، ناوچەیی، زارەکیی) هەروەها سروشتی ئەم «زمان‌وێنە» (language variety) وا لەم چەشنە فەرهەنگانەدا بەکارهێندراوە و تۆمار کراوە، ناکرێ و ناگونجێ کە تاقمێک لەم خاڵانە بەکار بهێندرێ و ڕەچاو کرێ، وەک: خاڵی 4 و خاڵی 8 (تەنانەت خاڵی 3). لە ڕاستی‌دا تۆمار کردنی ئەم خاڵانە بە هۆی سروشتی تایبەتی ماکەزمانی‌یەکانی ئەم چەشنە فەرهەنگانە وەک «حشو» (Redundancy) لە ئەژمار دێ و بە «درێژدادڕی» لە قەڵەم دەدرێ. (لەمەڕ خاڵی 3، تۆمار کردنی ڕەچەڵەک‌ناسیی سەروشەکان لە ئەم چەشنە فەرهەنگانە نە تەنیا «درێژدادڕی» (=حشو) لە ئەژمار دێ، بەڵکوو وه‌ک «نقص غرض» و دوور کەوتنەوە لە ئامانجی سەرەکی فەرهەنگ یان «دژوازی ئامانج و مەبەست» بەراورد دەکرێ).

جیا لە تەواوی ئەمانە، سەرچاوەی سەرەکیی بەشێکی یەک­جار زۆر لە زاراوە و لێک‌دراوه‌کان و مەتەڵ و پەند و... ئەم چەشنە فەرهەنگانە، ناسراو و دیتراو نیە و بە وتەیەکی تر ئەوەی کە هەوەڵین جار کێ و لە کوێ و چۆن و چلۆن ئەم زاراوە و لێک‌دراو و مەتەڵ و پەند و... بەکار هێناوە، دیار و ناسراو و ڕوون نیە. بێجگە لەم ڕاستی‌یانە لە ڕووی زانستیی وشەنووسیشەوە دیاردەی ڕەچەڵەک‌ناسی پتر لەمەڕ «وشە»کان بەکار دەهێندرێ و تۆمار دەکرێ و دەدۆزرێتەوە نەک لەمەڕ زاراوە و لێک‌دراو و مەتەڵ و پەند و...

خشته‌ی چه‌شنه‌ جۆراوجۆره‌کانی وشه‌دان

³ Oskar Reichman, Franz J. Hausmann, Ladislav Zgusta(1991), An International Encyclopedia

   of Lexicography, Walter de Gruyter.

⁴ Michael L. Cheyt (2003) , Kurdish - English Dictionary: Farhanga Kurmanci- Inglizi , Yale

   University Press , U.S.A