بازخوانی کودتای نافرجام ترکیه

در 15 ژوئن 2016، ترکیه شاهد خونین‌ترین کودتای تاریخ معاصر خود بود؛ زمانی که بخشی از ارتش ترکیه می‌خواستند دولت رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور این کشور را سرنگون کنند.

این رویداد نقطه عطفی در تاریخ معاصر ترکیه بود.

• چه اتفاقی افتاد؟

در غروب 15 جولای 2016( 25 تیرماه 1395) گروهی از سربازان ارتش ترکیه به مقر حزب حاکم عدالت و توسعه حمله کردند، هواپیماهای جنگنده ساختمان پارلمان را در آنکارا بمباران کردند و تانک‌ها به خیابان‌های استانبول آمدند.

کودتاگران با اشغال فرودگاه بین‌المللی استانبول و آنکارا و نیز اشغال ستاد نیروهای امنیتی در آنکارا، به چندین فرستنده تلویزیونی هجوم بردند و مجریان برنامه را مجبور کردند تا به نام «ستاد نیروهای مسلح» بیانیه‌‌ای را قرائت کنند. آن‌ها در این بیانیه در سراسر کشور وضعیت جنگی و حکومت نظامی اعلام کردند.

با انتشار اخبار کودتا، هزاران نفر از مردم ترکیه به خیابان ها آمدند. حداقل 251 نفر کشته و بیش از 2هزار و 200 نفر مجروح شدند. کودتا ظرف چند ساعت شکست خورد.

دولت ترکیه، فتح الله گولن، روحانی و تاجر ترک را که از سال 1999 در تبعید خودخواسته در ایالت پنسیلوانیا در آمریکا زندگی می‌کند، متهم به طراحی کودتا کرد. گولن، متحد سابق اردوغان، هرگونه دخالت در کودتا را رد می کند.

 

• چرا کودتا شکست خورد؟

در آن زمان اردوغان از طرفداران خود خواست که به خیابان‌ها بیایند و آنها نیز از درخواست او پیروی کردند. حزب اسلامی و محافظه‌کار اردوغان از سال ۲۰۰۲ تا کنون پیروز انتخابات تمام ادوار بوده است.

 از سوی دیگر تمام منتقدان اردوغان نیز تلاش برای کودتای نظامی را رد کردند. سه حزب اپوزیسیون حاضر در پارلمان این کشور از دولت حاکم حمایت کردند. پلیس کشور نیز به دولت وفادار ماند.

 همچنین نقشه مهم کودتاچیان محقق نشد و نتوانستند دیگر نیروهای ارتش را با خود همراه کنند. از این رو سرباز کافی و مهمات لازم برای کنترل نقاط استراتژیکی که اشغال کرده بودند در اختیار نداشتند.

ژنرال خلوصی آکار، فرمانده کل ارتش ترکیه، که توسط کودتاگران به گروگان گرفته شده بود، و شماری دیگر از نظامیان عالی‌رتبه تن به خواسته شورشیان ندادند.

رجب طیب اردوغان در زمان وقوع کودتا در مرمره، واقع در سواحل دریای اژه در استراحت به سر می‌برد. او توانست با مردم تماس برقرار کند. اردوغان از طریق برنامه «فیس‌تایم» و توییتر که از مدت‌ها پیش می‌خواست فیترشان کند، پیام خود را برای مردم فرستاد. اردوغان این شبکه‌ها ابزاری شیطانی خوانده بود. مدت زمان کوتاهی پس از ارسال این پیام‌ها، طرفداران اردوغان در سراسر کشور، به ویژه در آنکارا و استانبول علیه کودتاگران به خیابان‌ها آمدند.

با وجود اینکه کشورها و نهادهای بین الملی انتقادهای زیادی در نحوه حکمرانی او داشتند و او را دیکتاتور خطاب می‌کردند از پشتیبانی کودتاچیان خودداری کردند. ناتو، سازمان ملل، آمریکا و سایرین واکنشی نداشتند.

 

• ترکیه به کودتا چه واکنشی نشان داد؟

 پس از کودتا وضعیت فوق‌العاده تا دو سال ادامه داشت.در این مدت، ده‌ها هزار نفر در دستگیر شدند و حداقل 12 هزار و پانصد کارمند دولتی، پرسنل نظامی و دانشگاهی به اتهام ارتباط با گولن برکنار و یا تعلیق شدند. بسیاری از افسران ارشد ارتش نیز به آلمان گریختند.

بسیاری از منتقدان اردوغان، او را به استفاده از این حادثه برای سرکوب مخالفان متهم می‌کنند؛ روندی که تاکنون نیز ادامه دارد و هنوز هم با گذشت 6 سال، گهگاه خبر دستگیری کسانی که در کوتا دست داشتند منتشر می‌شود.

علاوه بر این پاکسازی گسترده، ترکیه در سال 2017 رفراندومی برگزار کرد که بر اساس آن نظام سیاسی این کشور از پارلمانی به ریاست جمهوری تغییر کرد. این کشور اولین انتخابات خود را با سیستم جدید در سال 2018 برگزار کرد و قرار است دوره بعدی را در سال 2023 برگزار شود.

 

• فتح الله گولن کیست؟

فتح‌الله گولن در ۲۷ آوریل ۱۹۴۱ در استان ارزروم به دنیا آمد. او تا دهه ۱۹۸۰ در شهرهای گوناگون ترکیه به عنوان روحانی فعالیت می‌کرد.

گولن کتاب‌های زیادی نوشته و در آثار خود درباره اسلام، فقه و نظام آموزشی آن بحث کرده است. او از سال ۱۹۹۹ به امریکا مهاجرت کرد. گولن در اصل برای درمان به آمریکا رفت، اما از آنجا که در ترکیه برای او حکم تعقیب صادر شده بود، مجبور به اقامت دائمی شد.

او برای اسلامی تبلیغ می‌کند که بیش از سنت به عرفان تکیه دارد و بینش عرفانی خود را با مداراجویی و آموزش و معرفت و گفت‌وگو میان مذاهب در آمیخته است. پیروان فتح‌الله گولن در بیش از صد کشور جهان بیش از هزار مدرسه تأسیس کرده‌اند. در ترکیه دهها دانشگاه، بیمارستان و مؤسسه خیریه بر پایه رهیافت‌های گولن پا گرفته‌اند.

در آغاز گولن و اردوغان روابط خوبی با همدیگر داشتند اما کم کم میانه‌شان شکرآب شد و به رقیبانی در عرصه سیاست داخلی تبدیل شدند.بسیاری ریشه دشمنی این دو تن را در انحصارطلبی و اقتدارجویی رجب طیب اردوغان می‌بینند.

اردوغان، جریان وابسته به فتح‌الله گولن را متهم می‌کند که با ایجاد ساختارهای موازی دولتی برای سرنگونی حکومت تلاش می‌کند. اردوغان می‌گوید که که طرفداران فتح‌الله گولن در رسانه‌های جمعی نفوذ کرده‌اند، از این رو عده بیشماری از اصحاب رسانه بازداشت و یا برکنار شده‌اند.

 

• سناریوها

بسیاری از جمله رسانه‌هایی همچون واشنگن‌پست و سی‌ان‌ان کودتای نافرجام ترکیه را «ساختگی» خواندند. با توجه به اینکه در هیچ کشوری و در هیچ کودتایی با 2 هلیکوپتر، 350 سرباز، 7 تانک و 2 جنگنده هوایی در 2 شهر از 81 شهر کودتایی صورت نمی‌گیرد و همچنین بلافاصله لیست بیش از 3 هزار نفر از قضات، ارتشیان، دانشگاهیان و خبرنگاران برای بازداشت آماده می‌شود، سناریوی ساختگی بودن کودتا از سوی دولت مستقر و اردوغان را قوت می‌گیرید.

برخی دیگر نیز بر این باورند که کودتا، ولو نمایشی و ساختگی، به حد کافی غیرقابل پیش بینی و هزینه ساز است که دولتمردان ترک پیامدها و نتایج آن را هزینه-فایده و محاسبه کنند؛ مگر اینکه دولت مستقر در وضعیت حذف از حکومت قرار داشته باشد که با توجه به فضای داخلی و پارلمانی این کشور قبل از کودتا، حزب عدالت و توسعه هرگز در چنین موقعیتی نبوده است.

وضعیت میانه ای هم وجود دارد که در برخی تحلیل‌ها سناریوی غالب است که اطلاع قبلی میت (سرویس اطلاعاتی ترکیه) از امکان ایجاد چنین کودتایی از طرف ارتش بوده اما شرایط را فراهم ساخته تا با آمادگی کامل برای حذف قانونی تمامی مخالفان به پیشواز این کودتا برود.