شور چشمی یا چشم زخم چیست؟

اعتقاد به چشم بد، باوری است که به طور گسترده در خاورمیانه رایج است؛ که در عربی به آن عین، در ترکی نظر، در فارسی چشم نظر و در کوردی چاووزار می‌گویند.

یک نگاه طولانی از فردی حسود که رضا و رغبت به دنبال نداشته باشد، می‌تواند طیفی از رنج‌ها و سیاه‌بختی را با خود بیاورد.

بسیاری بر این باورند که چشم بد عامل بدبختی‌هایی است که با آن روبه‌رو می‌شوند و تمام تلاش‌شان را می‌کنند تا با تشریفاتی که ریشه در اعمال مذهبی و سنت‌های فرهنگی‌شان دارد، قدرت‌ مفروضش را دفع کنند.

در روایتی معروف، مادرشوهر عراقی به عروسش توصیه می‌کند که به گلدانی در خانه‌اش ضربه بزند تا خاکی که می‌ریزد، توجه مهمانان را از زیبایی خانه‌اش منحرف کند.

مصریان باستان با سرمه دور چشم‌شان را خط می‌کشیدند تا از ورود ارواح شیطانی به دریچه روح جلوگیری کنند. سنت مشابهی که هنوز هم در میان ما کوردها و بخش‌هایی از جنوب آسیا انجام می‌شود.

 ساخت آویزهای چشمی برای محافظت در برابر نیروهای ارواح شرور ممکن است از میزوپوتامیا سرچشمه گرفته باشد البته یونانیان باستان هم نمادهای مشابهی برای دفع شر داشتند.

در یک عمل غیر عادی و عجیب، که تصور می‌شود ریشه در سنت یهودی دارد، خیرخواهان برای حذر کردن از آثار حسادت، چیزی را که برعکس آنچه منظورشان است، می گویند. برای مثال اگر بخواهند به کسی بگویند چقدر زیبایی، می‌گویند چقدر زشتی!

 

در برخی از جوامع بادیه‌نشین، مادران از ترس چشم بد، فرزندانشان را ژولیده و نامرتب نگه می‌دارند.

در یک تضاد شدید با روح عصر رسانه‌های اجتماعی امروز، بسیاری از سنت‌های خاورمیانه، صاحبان ثروت، خوشبختی و زیبایی را تشویق می‌کردند تا از نمایش‌ آشکار خوشبختی‌شان اجتناب کنند. این احساس در شعری از شاعر لبنانی، خلیل جبران خلیل آمده است: «سفر کن به هیچکس هم نگو، یک رابطه عاشقانه را زندگی کن و به هیچکس هم نگو، شاد زندگی کن و به هیچکس هم نگو، آدم‌ها چیزهای قشنگ را خراب می‌کنند».

ترک‌ها بر این اعتقاد هستند که چشم بد از دو راه زبان و چشم می تواند بوجود آید. بر اساس عقاید مرسوم در بین ترک‌ها، ویژگی‌ها و خصوصیات فیزیکی افرادی که چشم می‌زنند، تقریبا مشابه است. بر اساس این باورها افرادی که بور هستند، چشمان آبی بسیار روشن دارند، فاصله بین دندانهایشان زیاد است، لوچ هستند، ریش قرمز دارند، فاصله بین بینی ودهان آنها خیلی کم است، سوراخ‌های دماغشان خیلی بزرگ و چشمانشان گود است، ابروان پیوسته دارند و همچنین کسانی که در قسمت سفید چشمشان خال دارند، بیشتر چشم می زنند.

در میان کوردهای منطقه موکریان نیاز اعتقاد به چاووزار بسیار گسترده و متداول است به گونه‌ای که که بر اساس یک باور اگر قسم بخوری و بگویی که نیمی از قبرستان در اثر چاووزار مرده‌اند، قسم‌ات دروغ نخواهد بود. (ئەگە سوێند بخۆی بڵێی نیوەی قەبرستان بە چاووزاری چوون، سوێندت لێ ناکەوێ)

اعتقاد به چشم بد و راه های مصون ماندن از آن، از زمانی که تاریخ ثبت شده و حداقل از دورۀ سومری‌ها یعنی 5 هزار سال پیش، وجود داشته است. گفته می‌شود که آسیب پذیرترین افراد در برابر چشم بد، افراد سالم، زیبا و ثروتمند و همچنین کودکان و زنان باردار هستند.

مهره‌های شیشه‌ای آبی رنگ، با لکه‌ای سفید و نقطه سیاه کوچک‌تر در وسط، محبوب‌ترین ابزار در خاورمیانه برای مصون ماندن از اثر چشم بد است. گفته می‌شود که این نشانه در میان آشوری‌ها، فنیقی‌ها، رومی‌ها، عثمانی‌ها و یونانی‌ها استفاده می‌شده است. مهره‌ای به شکل چشم، نگاه منفی ناخواسته‌‌ای را که فرد چشم‌زننده به دیگران انداخته، به طرف خودش برمی‌گرداند.

 

مفهوم چشم بد را در ادیان ابراهیمی هم می توان جستجو کرد. علیرغم محبوبیت ابزارهای مصون ماندن از چشم بد در جهان اسلام، بسیاری از مسلمانان معتقدند که در اسلام مجاز نیستند از این وسایل استفاده کنند و به شدت با آن مخالفند. آنها معتقدند که فقط خدا می تواند از انسان  در برابر ارواح شیطانی محافظت کند، از این رو از آیات قرآن بدین منظور استفاده می‌کنند. رایج‌ترین سورهایی که به منظور دفع چشم بد خوانده می‌شود سوره‌های فلق و ناس هستند که باهم به عنوان « الموضاتین» یا «آیات پناه» شناخته می شوند.

در ایران هم افراد برای مصون ماندن از چشم بد اسپند دود می‌کنند، اسپند را می‌سوزانند تا دودی از آن ساطع شود و از «چشم خوردن» مصون بمانند. تصور می‌شود که قدمت این عمل به زمانی برمی‌گردد که زرتشتیان بر ایران تسلط یافتند و گفته می‌شود اسپند در پاکسازی انرژی منفی مؤثر است. ماموستا وفایی شاعر مهابادی  در یکی از شعرهای خود می‌گوید: بە چاوت کەوتووم، بۆ زاری تۆ ئاگر لە من بەر بوو -سپەندم ھەر بسووتێم چاکە من بۆ چاوەزاری تۆ

در منطقۀ کرمانشاه برای جلوگیری از چشم بد و آسیب آن و همچنین به عنوان تبرک، از چوب درخت داغداغان (تاوی) به گردن، دست، گهوارۀ نوزادان و حتی برخی حیوانات مانند گاو و گوسفند که در زندگی عشایری برای مردم مهم هستند، می‌آویزند.

در میان کوردهای منطقه موکریان مدفوع سگ را داخل پارچه‌ای می‌پیچدند و به لباس بچه‌اشان می‌دوختند. همچنین در برخی از نقاط چوب درخت تاوی به همراه یک مهره فیروزه‌ایی به شانه کودک دوخته می‌شد.

 

گفته می‌شود هنگامی که مشک را زیاد بهم بزنی اما میزان کره‌گیری آن کم باشد، مشک خراب شده و چشم خورده است. از این رو مقداری از شلوار و یا دسمال فردی که زخم چشم زده را می‌بُرند و زیر شیر می‌سوزانند (مەشکە ئەگەر زۆر بژێ و کەمی بکەوێتی‌یەوە ئەوە خرابووە و چاووزار کاری لێ کردۆ بۆیە نەختێک لە پاتۆڵ یا دەسماڵی چاوپیسەکە لێ دەکەنەوە و دەبن شیرەکەدا دەیسوتێنن).

کوردها هم همچون بسیاری، وقتی خانه، مزرعه، ماشین و یا هر چیز جدیدی را می خرند، سعی می کنند با زدن چیزهایی که باعث رفع چشم زخم می شود بر روی آنها از بدیها و بلاها جلوگیری کنند. برخی از چیزهایی که برای دفع چشم زخم مورد استفاده قرار میگیرد در حیوان، انسان و مکان مشابه است، همانند اسپند و یا چشم نظر. اما برخی دیگر تنها در مکانها مورد استفاده قرار می گیرد. اینها نیز عبارتند از نعل اسب، شاخ گوزن، شاخ قوچ و یا پنجه گرگ.

چشم زخم از فرهنگی به فرهنگ دیگر متفاوت است و بیشتر تاثیرات روانی فرهنگی دارد.