در جست و جوی آرمان شهر

از این مفهوم در آثار بسیاری اندیشمندان پهنه گیتی همچون جناب افلاطون فیلسوف یونان باستان ، فارابی ( معلم ثانی ) فیلسوف صاحب نام اسلامی و تامس مور حقوق دان ، سیاستمدار و فیلسوف انگلستانی نام برده شده و ایشان هر کدام سعی بر آن داشته که در جهت تفکر شناختی خود از این معنا ، به کشف و تحلیل آن بپردازند.

در این مقاله سعی بر آن شده ضمن بررسی تفکرات صاحبان علم مذکور در فوق به معرفی ، بررسی ، تحلیل ، تفسیر و شناخت مفهوم مورد بحث ( آرمان شهر ) و مقایسه تطبیقی خصوصیات خاصه آن در بستر جامعه پست مدرن کنونی پرداخت.

درک معنایی از موضوع :

آرمان شهر و اتوپیا ( منبعث از فرهنگ یونان باستان ) در لغت به معنای محلی برای دست یابی به آمال و آرزو های دست نیافتنی معنا شده و در اصطلاح اهل فن جامعه ای ایده آلیستی و آرمانی است که در آن نظام کاملی برای سعادت نوع بشر حکم فرماست و از هرگونه شر ، بدی ، ناملایمت و کاستی از قبیل فقر، بدبختی ، ناعدالتی و .. عاری و مبراست.

افراد آرمان شهر به نهایه کمال علمی و عملی رسیده و از هوی و هوس بریده اند و به نوعی می توان آنان را ابوالبشر هایی متمدن از هر حیث دانست که با افعال و اعمال خود نشان داده به هیچ عدم و امکانی جز رسیدن به کمال هستی اعتنایی ندارند

جامعه آرمانی در اصطلاح متفکران دین محور و مترجمان فلسفه ایرانی اسلامی " مدينه فاضله " و در تعابير جامعه شناسان ، مترجمان و پژوهشگران فلسفه غرب " آرمان شهر  و اتوپيا  " و در ادبيات فارسی " ناکجا آباد ، شهر بی مکان و بی نام شهر " ناميده شده است.

دکترین اهل فن :

افلاطون :

افلاطون بزرگ به عنوان یکی از بزرگ ترین و تاثیر گذار ترین فلاسفه دنیا و به نوعی پدر فلسفه ایده آلیستی در میان صاحبان خرد شهرت یافته تا آن جا که نظریات ایشان همواره همچون چراغ راهی برای عالمان و مفسرین فلسفه مند باستان و معاصر باعث روشنی راه شده است.

شاید بتوان مهم ترین تاثیر جناب افلاطون در فلسفه را نظریه " آرمان شهر " در رساله جمهور منتسب به ایشان دانست.

وی در این کتاب مرجع و ارزشمند ساختار سیاسی یونان باستان و خاصه دولت شهر آتن را به وادی نقد و بررسی کشانده و پنج متد سیاسی برای اداره یک جامعه را به دموکراسی ، تیموکراسی ، آریستوکراسی ، الیگارشی و استبداد معرفی می نماید از نظر ایشان نظریه آریستوکراسی ( نخبه پروری ) از دیگر شیوه های حکومت داری مقبول تر نمود می نماید اما بعد با عبور از جملگی آنان نظریه آرمان شهر را مطرح می نماید

از منظر فلسفه یونانی روح جامعه عدل است عدل یکی از چهار فضیلت شهر مطلوب افلاطونی است که در کنار سه فضیلت دیگر یعنی حکمت ، شجاعت و خویشتن‌داری اهمیت والایی دارد عدالت در بین این چهار ویژگی از اهمیت ویژه ای برخوردار است عدل حکم هارمونی در یک ارکستر را دارد از نظر افلاطون شهر عادل همچون انسان عادل است و انسان عادل باید و می‌تواند بر خود حکومت کند.

فارابی :

ابونصر محمد بن محمد ( فارابی ) نخستین فیلسوفی است که در دورۀ اسلام ظهور کرده و از همین جهت ایشان را " استاد الفلاسفه " می‌نامند فارابی خود را به مکتب نوافلاطونی متعلق می دانست که سعی بر آن داشت تفکرات افلاطون و ارسطو را با الهیات توحیدی هماهنگ کنند و در فلسفه اسلامی نیز از جمله اندیشمندان مشایی محسوب می‌شود از  اشتراکات نظری میان جناب فارابی و افلاطون بزرگ را می توان نظریه آرمان شهر یا همان " مدینه فاضله " مطرح نمود.

مدینه فاضله فارابی، جامعه ای است کاملا روحانی که تصور جزئیات آن بسی دشوار است با این که بحث ایشان گسترده و مفصل است اما همه جا به کلی گویی بسنده می‌کند و به روابط ملموس سیاسی و اجتماعی نمی پردازد.

آرمان شهر جناب فارابی به دو قسم مدینه فاضله و مدینه غیر فاضله تقسیم شده که فاضله ایشان همان طریق ذاتی و حقیقی برای دل سپردن و دست یابی به مفهوم سعادت و فضیلت واقع گرایانه می باشد و ناگفته پیداست که غیر فاضله این فیلسوف بزرگ هم همان کوره راه و جاده پر پیچ و خمی است که سالک را به سعادت و فضلیتی دروغین می رساند که چیزی جز یک سراب نیست.

تامس مور :

و اما یکی از معدود افرادی که به هیچ عنوان نمی توان نقش اساسی جنابشان در شکل گیری ، تکوین و تدوین نظریه آرمان شهر نادیده گرفت جناب تامس مور سیاستمدار ، حقوق دان و فیلسوف زیسته در قرن پانزدهم میلادی است ایشان با طرح نظریات خود بانی بسیاری تغیرات بنیادین و اصلاحی در انگلستان در حال پیشرفت شدند اما عاقبت قربانی تفکر مترقی و پیش از زمانه خویش شده و تحفه ای جز اعدام نسیب شان نشد.

ایشان در کتاب یوتوپیا به تشریح تفکر آرمان گرایانه خود می پردازند

جناب مور در این کتاب اصول فلسفی خود در خصوص یک جامعه ایده‌آل را که همه قوانین و احکام در آن همچون احکام مجازات خطاکاران، کنترل نظام آموزشی، تکثرگرایی مذهبی، آیین ازدواج و طلاق و حقوق زنان براساس عقل و منطق ساری و جاری می‌شود، به رشته تحریر درآورده است. در واقع می‌توان کتاب آرمان‌شهر را سرآغازی برای تحولات سیاسی و اجتماعی و استقرار حکومت‌های مبتنی بر قانون در انگلیس و در جهان به حساب آورد

در یوتوپیا تمام ادیان به طور برابر از آزادی کامل برخوردارند حتی برای کافران و مشرکان هیچ مجازات درنظر گرفته نشده بود و فقط از مشاغل عمومی و حقوق مدنی محروم بودند مردم یوتوپیا درگیر جنگ نمی‌شوند ، مگر در سه صورت دفاع از خاک خود در موقع هجوم خارجی، نجات دادن خاک کشورهای متحد از دست مهاجمان، آزاد ساختن مللی که تحت فشارهای حکومت‌های جبار قرار دارند در واقع این حقوقدان نامدار در کتاب یوتوپیا از محدوده جغرافیایی مدینه، روابط اجتماعی، میزان جمعیتی، نوع پوشش، زر و سیم اهل مدینه و شیوه نگهداری آن گرفته تا حکمت اخلاقی مردمان، حوزه کیفری و دادرسی، جنگاوری و دین مداری ساکنان آرمان شهر و ده ها موضوع خرد و کلان دیگر بازتاب داده است.

شرح و تفسیر پست مدرنیسم :

معنای لغوی _اصطلاحی پست مدرن :

در لغت به معنای پس از نو گرایی و بعد از تجدد معنا شده و در بیان معنای اصطلاحی آن می توان گفت:

پسا نوگرایی یا پست مدرنیسم به سیر تحولات گسترده ای در نگرش انتقادی، فلسفه ، معماری، هنر، ادبیات و فرهنگ می‌گویند که از بطن  نوگرایی (مدرنیسم) و در واکنش به آن، و یا به عنوان جانشین آن پدید آمد پست مدرنیته مفهومی تاریخی_جامعه شناختی است که به دوران تاریخی بعد از مدرنیته عنوان می گردد

مقایسه خصوصیات آرمان شهر و جامعه پست مدرن :

جامعه پست مدرن درست همان ماوایی است که توده ای از بشر قدرت طلب در آن، جا خشک کرده و سعی بر سرکوب و منکوب کردن هرجنبش، تفکر و تحرک مخالف را دارد

در واقع سیاست ایدئوروژی پست مدرنیسم را می توان نوعی سیاست شیک و کت شلواری دید که در پس آن هر زمان نیاز باشد شمشیری آخته ( زهراگین به توجه صرف به مادیات، قدرت طلبی، بی اخلاقی و..) برون آورده و به مقابله همه جانبه با ضدیت خود می پردازد.

به صراحت کلام می توان عرضه داشت که در اندیشه پست مدرن عامل و جلو برنده آن به هیچ چیز جز اعلام، اثبات و تصویب خود درجایگاه اول الاولین نمی اندیشد و جهت نیل به این مقصود احتمال آن هست که تام و تمام مفاهیم اخلاقی لگد مال منظور ایشان شود.

در جامعه پست مدرن می توان گزاره های مثبتی را نیز مشاهده نمود همچون علم اندوزی ، جایگاه هنر و تغییر و تبدیل بعضی خرده فرهنگ های مضر و منسوخ اما مشکل آنجاست که همه ان در خدمت مفاهیم مادی این تفکر قرار میگیرد که در عمل نتیجه مطلوبی حاصل نمی گردد.

اما در جامعه آرمانی هدف وسیله را توجیه نمیکند و اوضاع احوال به شکل دیگری فرسنگ‌ها از آنچه که مقصود پست مدرنیسم می باشد فاصله دارد.

جامعه آرمانی اصلا و ذاتا برای آن می آید که تبلوری از کمال هستی باشد و هیچ فرقی نمی کند که این بیان از زبان فیلسوفی یونانی یا سالکی اسلامی یا حتی روشنفکری غربی باشد همه و همه یک کلام را سر لوحه دکترین تفکری خود قرار داده و آن هم چیزی نیست جز عشق.

 " عشق "

عشق آن نخ تسبیحی است که مهره های در ظاهر متعارض و نامتجانس با هم را " ما " واحد میگرداند تا در موازات و شانه به شانه هم به آن نقطه اتصال انسان جاویدان برساند

اگر محقق کمی اهل کند و کاو و پی گیری در آرا و نظریات بزرگان باشد با سهولت می تواند به این درک رسید که دنیای مُثُل و آرمان شهر ایده آل جناب افلاطون همان جهان ابوالبشر های عاشق است ایشان به خوبی و درستی به این درک رسیده اند که از آن پنج نظام ساختاری نمیتوان به سرمنزل مقصود رسید برای همین آرمان شهر را مطرح نمودند تا از رهکذر مفاهیم اخلاقی همچون شجاعت،  عدالت،  خویشتنداری و حکمت به نهایه مطلوب جاویدان که همان عشق است رسید

یا در پس کوچه های مدینه فاضله جناب فارابی هم می توان رد پای عشق را مشاهده نمود آن وقت که این فیلسوف بزرگ زمانه خویش راه رسیدن به فطرت پاک وحیانی را خلوص و حضور قلب می داند و بس

درواقع در شهر الفضلای جناب فارابی سالک و رونده باید پشت سر فاضل ایستاده قلب، جان، وجود خود را به ایشان سپرده و در وقت مقتضی دوشا دوش سالک قدم در وادی سعادت گذارد و چه چیز میتواند کسی را تا این اندازه مجنون گرداند جز عشق ..

یا در شاهکار جناب مور ( یوتوپیا) چه اندیشه ای میتواند جامعه ای را آنقدر فرهیخته، شریف و به دور از رذایل اخلاقی نمایان کند که مفهوم حقیقی عدالت را بتوان در تار و پود زندگی اهالی شهر یوتوپیا ( اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و..) به تماشا نشست و این مردمان حتی حاضر به وضع قوانین برای اجرای مجازات دشمن خود هم نباشد یا فقط تحت شرایط خاص مهیای جنگ شوند و از اینگونه امور شریف انسانی که مثال آن را میتوان به وفور در یوتوپیا مشاهده نمود.

این نقطه اتصال هیچ چیز نمی تواند باشد جز عشق

سخن آخر :

در باب موضوع مقاله فضلا،  ادبا،  اندیشمندان  و دیگر کسان قلم فرسایی های بسیار کرده اند اما موضوع بحث آنقدر مهم نمود مینماید که بر هر صاحب تفکری وجوب صلاحمند مقرر میگردد که با همه توان در جهت شناساندن مفهوم آرمان شهر به عامه از هیچ تلاشی فروگذار نکرده تا جایی که جملگی بشر اعم از خواص و عوام با حضور قلب و تلاشی مجدانه به سمت نیل به این مفهوم والای هستی قدم گذارد و جامعه آرمانی ترسیم شود که آرزوی هر بشر صالحی است

نگارنده نیز در این مقاله سعی بر آن داشته که در حد اندوخته های اندک خود گام کوچکی در کشف و شهود به این مهم بردارد.

امید که شرمنده قلم نشویم ..

سعید مقصودی، کارشناسی ارشد حقوق جزا، محقق، کارشناس و فعال حوزه تاریخ ادبیات و فلسفه