گذری بر چند دهه توسعه کالبدی شهر بوکان

واحد احمدتوزه، صلاح عزیزیان

شهر به عنوان پدیده ای پیچیده و پویاست که در گذر زمان همواره دچار تحولاتی کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی و فرهنگی می شود، چنین تحولات وسیعی متاثر از رشد گسترده جمعیت شهری است که به عنوان یکی از مهم ترین مشکلات به وجود آمده در کشورهای در حال توسعه نمود یافته است و این امر خود باعث رشد و توسعه شتابان و ناهمگون شهرنشینی در این کشورها گردیده است. به عبارتی دیگر با تأثیر از اقتصاد جهانی، امروزه در بسیاری از نقاط دنیا شهرنشینی شتاب یافته و رشد و توسعه و مدیریت آن به یکی از مهم ترین چالش های قرن 21 تبدیل شده است.

شهر بوکان در استان کردنشین آذربایجان غربی قرار گرفته و بر اساس آخرین سرشماری سراسری عمومی نفوس و مسکن کشور، سومین شهر در سلسله مراتب نظام شهری استان بوده است. این شهر در منطقه تقریبا کوهستانی و معتدل قرار گرفته است و دارای موقعیت نسبی ویژه(موقعیت چهارراهی) نسبت به شهرهای اطراف و مجاور می باشد. بوکان با توجه به قدمت کم شهر جوانی در سطح کشور محسوب می شود و از نظر بافت تاریخی می توان گفت که در دوران قاجار بنیان گذاشته شده و بیش از دو قرن قدمت ندارد و تا قبل دوره مذکور در اسناد و کتب تاریخی و رسمی نامی از آن دیده نمی شود.

در اولین سرشماری رسمی در دوره پهلوی در سال 1335، جمعیت این شهر بالغ بر 5307 نفر بوده است، در حالیکه در آخرین سرشماری رسمی کشور در سال 1390 جمعیت آن به 170600 نفر رسیده است. مشاهده می شود که در طی یک دوره 55 ساله، رشدی تقریباً 32 برابری داشته است که همزمان با این رشد جمعیت؛ وسعت و کالبد آن نیز دچار تغییرهای شده است و سالانه زمین های زیادی در اطراف شهر به ساخت و سازهای شهری تغییر کاربری داده اند. به نحوی اینکه این تغییر کاربری باعث از بین رفتن بسیاری از زمین های درجه 1 و درجه 2 کشاورزی و باغاتی که قبلاً وجود داشته، شده است و حتی زندگی جانوری و حیات وحش این منطقه نیز دچار دگرگونی گشته است. طبق بررسی های صورت گرفته در طی 55 سال اخیر بیش از 835 هکتار از زمین های حاصلخیز و درجه 1 اطراف آن صرف ساخت و سازهای شهری شده است، که این امر باعث رشد کالبدی- فضایی لجام گسیخته و برنامه ریزی شده و هزینه های زیر ساختی و خدمات شهری را نیز به میزان قابل توجهی بالا برده است. از طرف دیگر جهات توسعه شهر نیز نامناسب و بدون برنامه صورت گرفته، طوریکه بخش زیادی از این توسعه در مسیر زمین های درجه 1 کشاورزی، بخش دیگر در مسیر ارتفاعات(ناله شکینه) و قسمتی نیز در مجاورت مناطق سیلابی و سیل گیر رودخانه سیمینه رود انجام گرفته است. به عبارت دیگر می توان گفت که با چنین توسعه ای(افقی و کاهش میزان تراکم افراد در واحد سطح)، بسیاری از روستاهای اطراف شهر نیز در آن ادغام شده اند(که ریزه و امیرآباد و...) که این خود تاثیر زیادی بر زندگی مردم و بافت روستاها گذاشته و زمینه را برای بهره برداری و سوء استفاده های هر چه بیشتر زمین خواران و دلالان زمین فراهم کرده است.

بر اساس آنچه گفته شد؛ روند توسعه فیزیکی شهر بوکان از گذشته تا به امروز معلول عواملی از قبیل: افزایش طبیعی جمعیت(زاد و ولد)، تشدید و رشد مهاجرت های روستا- شهری و شهری – شهری(از شهرهای شاهیندژ و حتی سقز)، نبود طرح ها و برنامه های مصوب، اجرا نشدن ضوابط و مقررات شهرسازی، عدم برخورد قانونی و مناسب با زمین خواران و... بوده است. بر این اساس مسئولان و متولیان امر در بوکان(شهرداری، شورای شهر، سازمان زمین شهری، بنیاد مسکن و...) باید توجه بیشتری بدین عوامل و با به کارگیری نیروی متخصص و آشنا به مسائل و مشکلات شهری از توسعه بی رویه و بدون برنامه آتی شهر جلوگیری به عمل آورند.