سیل مهاباد؛ پندها اندرزهایی برای مدیریت شهری

بارش تنها 20 میلیمتر باران در نیم ساعت به 75 ساختمان مسکونی و 35 خودروی سواری در مهاباد خسارت وارد کرد، سیلاب یک نفر را هم با خود برد که نجات پیدا کرد.

بازتاب رسانه‌ای این حادثه، واکنش رییس جمهور را در سفر استانی به سمنان درپی داشت و استاندار جدید آذربایجان غربی را با معاونین خود به مهاباد کشاند.

با گذشت چند روز، چندین خودرو در پارکینگ یک مجتمع مسکونی همچنان در زیر گل و لای مدفون هستند و زندگی برای بسیاری از ساکنان منطقه موکریان به روال عادی برنگشته است.

 سیل روز چهارشنبه در مهاباد را نباید تنها یک بارندگی عجیب و غریب محسوب کرد، چراکه تغییرات اقلیمی و تحولات توسعه‌ای شهر مهاباد وضعیتی را رقم زده که باید از این به بعد احتمال وقوع سیل در بسیاری از مناطق شهر را دور از انتظار ندانیم.

در واقع سیل روز چهارشنبه مهاباد، برآیند عوامل طبیعی( تغییرات اقلیمی)، انسان‌ساخت(ساخت و سازهای غیرمجاز) و سوءمدیریت بود.

اگرچه برآورد زیان‌ها همچنان در جریان است، اما به گفته مسوولان این سیل نه تنها چندین میلیارد تومان به شهر مهاباد زیان رسانده، نزدیک به 7 هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی را هم تخریب کرده است.

در این نوشتار سعی داریم برخی دلایل ایجاد روان‌آب در شهر مهاباد را مورد بررسی قرار دهیم و گریزی هم به خلاءهای قانونی و سوءمدیریت‌ها داشته باشیم.

تبدیل زمین‌های کشاورزی به زمین جهت توسعه افقی شهر موضوع جدیدی در شهر مهاباد نیست و عمده مناطق جدید احداث شده، روزی زمین‌های مزروعی بودند که امروزه به بخشی از محلات شهر تبدیل شده‌اند.

با تداوم این روند، برخی سیل‌بندهای طبیعی نیز تسطیح و به زمین مسکونی تبدیل می‌شوند، خاک، درخت، پوشش گیاهی و آبراهه طبیعی جای خود را به بتن، آسفالت و خانه می‌دهد، در این میان بسیاری از استانداردهای تفکیک زمین، سرانه، فضا و ضوابط شهرسازی هم نادیده گرفته می‌شود یا با پرداخت جریمه بصورت ناقص اجرا می‌گردد.

در تفکیک زمین‌های مهاباد اغلب به شیب زمین، زاویه تابش نور خورشید به بهانه اتلاف زمین صرف نظر می‌گردد، توافق مالکان با شوراها و دور زدن شهرداری هم در کاهش فضا و سرانه‌ها نقش داشته، در نهایت قیمت تمام شده زمین هم مالکان را به بلند مرتبه سازی و ایجاد چند طبقه پارکینگ در زیرزمین ترغیب می‌کند.

توپوگرافی ویژه مهاباد شرایطی را رقم زده که هرگونه بارندگی بدلیل شیب زمین، فرصت کافی برای جذب ندارد و نهایتا بسرعت به روان‌آب تبدیل می‌گردد، در این بین وجود آسفالت و بتن به افزایش سرعت جریان روآن‌آب کمک می‌کند.

در بیشتر محلات تازه تأسیس شهر مهاباد، منازل مسکونی درحال فتح قله‌ها هستند، تپه‌های تسطیح شده، خیابان‌های تنگ و باریک، آسفالت کوچه با جوی‌های آب باریک که اغلب فاقد آن هم هستند شرایطی را رقم زده که در باران با سیل و روان‌آب و در زمستان با یخبندان روبرو هستند.

مهاباد شهر متفاوت‌تری از میاندوآب و بوکان از نظر توگرافی است، لذا باید بر اساس وضعیت موجود این شهر، هر محله خود به یک پایگاه ویژه مدیریت بحران نیازمند است.

عدم اجرای طرح‌های آبخیزداری در بالا دست‌ها، در چند سال گذشته بدلیل کمبود اعتبارات به کلی فراموش شده و چند طرح محدود اجرا شده این شهرستان هم خارج از برنامه و با پیگیری مسوولان رده بالای شهرستان صورت گرفته است، این مهم درحالی است که همزمان با توسعه شهر در جهات مختلف اجرای مدون و مستمر طرح‌های آبخیزداری و سیل بند حداقل برای حفظ جان شهروندان اجتناب ناپذیر است.

اگرچه طبق قانون شهرداری مسوول مدیریت بحران در شهر و شهردار هم مسوول اصلی در ایجاد هماهنگی مدیریت بحران شهری است، بدلیل عدم ماندگار شهرداران در تصدی کرسی شهرداری، هر شهرداری که بر سر کار می‌آید، کارنامه خود را با اجرای طرح‌های عمرانی پر می‌کند و از پرداختن به تقویت زیرساخت‌هایی برای مواقع بحرانی صرف نظر می‌کند.

تاکنون چشم‌انداز مشخصی برای تجهیز ماشین‌آلات ویژه با در نظر گرفتن وضعیت موجود و آینده مهاباد تعریف نشده، این سوءمدیریت درحالیست که نه تنها شهر بلکه کل شهرستان با کمبود تجهیزات ویژه برای مقابله با سیل، آتش‌سوزی، برف  وکوران و سیل روبرو است.

وضعیت در شهرستان مهاباد به گونه‌ای است که در صورت هرگونه آتش‌سوزی در طبقات بالای مجتمع‌های مسکونی، عملا نمی‌توان کاری کرد، مقابله با کولاک و انسداد محورهای مواصلاتی و روستایی هم با تأخیر روبرو است، سیل اخیر هم نشان داد که هیچ گونه امکانات مناسبی برای تخلیه گل و لای ساختمان‌ها در سیلاب وجود ندارد.

کلام آخر:

بررسی‌ها نشان می‌دهد تا زمانیکه مالکیت زمین‌های چسبیده به شهر در دست مالکان باشد، اشخاص همواره چند قدم و شاید هم چند فرسخ از مسوولان، قانون و نیازمندی‌ها جلوتر هستند و توسعه لجام گسیخته شهر مانع از اجرای طرح‌هایی برای افزایش ایمنی در مقابل حوادث طبیعی می‌شود.

احداث سیل‌بند، کانال و جلوگیری از تخریب آبراه‌های طبیعی با توجه به توپوگرافی شهرستان مهاباد امری حیاتی و لازم به نظر می‌رسد.

مالکیت عمومی زمین‌های چسبیده به شهر ضمن جلوگیری از هرگونه توسعه لجام گسیخته و بی ضابطه، زمینه را برای اجرای طرح‌های ضروری قبل از تفکیک و شروع ساخت و ساز فراهم می‌کند.

تهیه سند چشم‌انداز چندساله و ملزم کردن شهرداری و ستاد بحران برای تجهیز شهرستان به ماشین‌آلات مورد نیاز از دیگر اقداماتی است که می‌تواند در تقویت زیرساخت‌های شهرستان مؤثر باشد و در خلال آن می‌توان در کنار جذب اعتبارات کلی، استانی جهت انجام طرح‌های عمرانی و خدماتی، تلاش‌هایی برای تجهیز شهرستان به ماشین‌آلات ویژه کمک رسانی برای سیل، زلزله و آتش‌سوزی صورت گیرد.

اگرچه شهر مهاباد با کمبود ایستگاه آتش‌نشانی روبروست اما ایجاد ایستگاه‌های ستاد بحران در محلات شهر حادثه خیز شهر، یا تقویت ایستگاه‌های آتش‌نشانی به امکانات ویژه مقابله با بحران ضروری است.