نیاز به یادگیری مجازی، مزایا و معایب، تکنولوژی‌ها و فرصت‌ها

1-مقدمه:

با شروع و گسترش بیماری کرونا  یا همان ویروس کوئید 19 ، نظام آموزش و یادگیری به سوی روشهای دیگری با نام های سیار، مجازی، آنلاین و ... رفت که اکثریت مردم جهان علی الخصوص والدین نگران ایرانی را درگیر خود کرده است که موجب شد اینجانب مقاله ای را با اشاره به این نوع یادگیری دریک مطالعه مــروری که مواد لازم برای نگارش آن از طریق جســـتجوی پایگاه های اطلاعاتی وموتورهای جستجو و همچنین منابع کتابخانه ای موجـــود با ارائه کلید واژه های فارسی و انگلیسی،یادگیری سیار به دست آمده جمع بندی و به حضــــور دوستداران این مقوله تقدیم می نمایم:

بسیاری از نظریه هاییادگیری که در طی سالهای اخیر شکل گرفته اند، تقریبا بر اساس این فرض که یادگیری در کلاس درس و به همراه یک معلم صورت می گیرد، پیش بینی شده اند. اخیرا محققین شکل دادن به نظریهیادگیریمجازی را شروع کرده اند. فناوریمجازی فرصت های جدیدی را برای آموزش و یادگیری مؤثرتر ارائه داده است. یکی از پر کاربردترین فناوری هایی که به تازگی در اختیار تمام دانش آموزان قرار گرفته است، فناوری تلفن همراه است.نیاز به دسترسی به اطلاعات بدون توجه به زمان و مکان ، تأثیرات فناوری های تلفن همراه و یادگیری موبایل را افزایش داده است و همچنین استراتژی های جدیدی را برای فرآیندیادگیری به ارمغان آورده است.تحقیقات نشان می دهد داده های منتقل شده از طریق شبکه های تلفن همراه به طرز چشمگیری افزایشیافته است. این افزایش در انتقال داده ها نشان می دهد که مردم بیشتر از فناوری های تلفن همراه استفاده می کنند و آنها معمولاً ترجیح می دهند از این محیط ها برای دسترسی به اطلاعات استفاده کنند.با توجه به فراگیر بودن دستگاه های تلفن همراه مدرن و گسترش برنامه های کاربردی آموزشی برای دستگاه های تلفن همراه ، یادگیریسیار به یکی از جنبه های تأثیرگذار در زمینه فناوری آموزشی تبدیل شده است.

فناوری تلفن همراه یک ابزار قوی برای حمایت از یادگیری است.یکی از پر کاربردترین فناوری هایی که به تازگی در اختیار تمام دانش آموزان قرار گرفته است، فناوری تلفن همراه است. فناوری تلفن همراه یک ابزار قوی برای حمایت از یادگیری است. پیشرفت های فناوری تلفن همراه بیش از گذشته دسترسی را آسان تر ساخته و این دسترسی آسان، حمایتمعلمان را از یادگیری در داخل و خارج از کلاس درس میسر ساخته است(مکلوم و جیفری، 2014). فناوری تلفن همراه از ادغام مجموعه گسترده ای از ابزارها و برنامه های کاربردی تشکیل شده است که دانش آموزان براییادگیری، دیگر نیازی به نشستن در کلاس درس ندارند و می توانند از رویکردهای سنتییادگیری فاصله گرفته و به سمت روش های جدیدیادگیری گام بردارند.

.این دیدگاه خوش بینانه از فناوری دیجیتال با معرفی رایانه شخصیو سپس اینترنت به طور عمده در دهه 1990 بوجود آمد و امروزه با دسترسی گسترده و همه گیر به دستگاه های تلفن همراه و سیستم عامل های رسانه های اجتماعیتشدید شده است. این دستگاه ها و رسانه های اخیر ظهور یک روش یادگیری جدید (یادگیری سیار)را ارائه می دهند که به عنوان "فرایندهاییادگیری از طریق مکالمه در زمینه های مختلف در میان افراد و فن آوری های تعاملی شخصی" تعریف شده است (شارپلز، تیلور، و واولا، 2007)

2-تعریف:

در تاریخیادگیریسیار تعاریف اولیه برای یادگیری مجازی  بیشتر مبتنی بر دستگاه (با تمرکز بر بی واسطه ، سهولت ، دسترسی و تحرک) بودند ، در حالی که تعاریف اخیربیشتر شخصی و اجتماعی محورهستند(باران، 2014)گرچه از نظر تئوری ، این تعاریف شامل زمینه های رسمی ، غیر رسمی است که در آن یادگیری رخ می دهد ، ولی چیون و همکاران (2012) استدلال می کنند که (یادگیری سیار) یادگیری را که در محیط واقعی اتفاق می افتد ، تقویت می کند و محدود به یک محیطمحدود مانند کلاس نیست. اما آیایادگیریسیار به عنوان پشتیبانی برای یادگیری در کلاس مطرح است یا برعکس یادگیری در کلاس را به خطر می اندازد؟آموزش از راه دور روشی است که در نتیجه فاصله بین معلمان و دانش آموزان ظاهر شده است(موری 1973) از طرف دیگر ، بیتس (2005) اظهار می دارد که آموزش از راه دور نه خوب است و نه بد، اما تلاش برای بهره مندی از فناوری های آموزشی موضوع مهمی است. آموزش از راه دور یک روش آموزشی است تا یک رویکرد فلسفی. در این روش یادگیری دانش آموزان بدون اینکه رو در رو با معلمان شوند ، هر کجا که بخواهند خودشان می آموزند. این روش آموزش از زمان ظهور با تکنولوژی متناسب با آن توسعه یافته است. با پیشرفتهای فناوری ، عدم تعامل در سیستم آموزش از راه دور از بین رفته و روند افراد و دولتها به سمت آموزش از راه دور بسیار تغییر کرده است.

3-نظریه های یادگیری سیار:

بعضی از این نظریه ها از روی نظریه های معاصر ساخته شده اند در حالی که بعضی از آنها از روی وسایل سیار (موبایل) و ویژگی های آنها ساخته شده اند. یکی از نخستین نظریه ها به وسیله نایسمیت و همکاران (۲۰۰۴) انجام گرفته، آنها نظریهیادگیری سیار را بر طبق سه رویکرد رفتارگرایی، سازنده گرایی و یادگیری موقعیتی) و سه حوزه (یادگیری مشارکتی، غیررسمی و یادگیری مادام العمر) تشریح کرده اند (به نقل از دی سون، ليتفیلد و رابان )، همچنین پژوهش انجام شده نشان می دهند که سه روش براییادگیری سیار وجود دارد: (تئوری سنتی براییادگیری، تئوری جدید براییادگیری و ترکیبی از دو تئوری که هر کدام دارای مشکلاتی است)، مورد اول در انتقال نظریه مشکل دارد، مورد دوم در زمینه اعتبار مشکل دارد و مورد سوم نیز در سازگاری با یکدیگر مشکل دارد. رویکرد دیگر، رویکرد شارپلز (۲۰۰۳) یعنی کاربرد یادگیری سیار برای مکالمه است. این روش توسط پاسکه (۱۹۷5) با یادگیری الکترونیکی به وسیلهی لئوریلارد (2013) وفق داده شد. این نظریه بر روی مکالمه بینیادگیرندگان و یاددهنده تمرکز می کند و در طول آن یادگیرندگان به سؤال کردن از یکدیگر از راه دور می‌پردازند.

شارپلز و همکاران (۲۰۰۷) از روی تئوری مکالمه، نظریه ای براییادگیری سیار پیشنهاد دادند به نام نظریه فعالیت که در این نظریه، فعال بودن یادگیرندگان را مورد توجه قرار دادند و یادگیری را به عنوان یک نظام فرهنگی تحلیل می کنند که متأثر از ابزارها بوده و یادگیرندگان را در راستای تغییر شکل اهداف، مهارت ها و دانشها کمک می کند. آنها دو لایه را از هم تفکیک نموده اند. لایهی نشانه شناختی که یادگیری را نشانه‌ای میداند که در آن تلاش هاییادگیرنده به وسیله ابزارها تعدیل گردیده و لایهی فناوری که یادگیری را با ابزارهای فناوری مثل رایانه و تلفن همراه باز نمود می سازد. همچنین آنها از مدل رایجترامکه اين مدل فعالیت های جمعی را از طریق واکنش بین عوامل فرهنگی، جامعه و موضوع توصیف می کند. برای نشان دادن روابط دو لایهی شناختی و فناوری استفاده کردند (گرینتر و الدراید، ۲۰۰۱).

 

4-انواع وسایل یادگیری مجازی:

به طور کلی وسایلیادگیری سیار را می توان در چهار دسته عمده قرار داد:

PADA72دستیار دیجیتال شخصی

گوشی های هوشمند یا تبلت ، تلفن همراه ، لپ تاپ یاکامپیوتر خانگی

5-طراحی محیط های یادگیری مجازی (به طور خاص موبایل):

سالهاست تحقیقاتی متعدد در حوزه آموزش به منظور ارائه یادگیری موثر ، مولد و دائمی انجام می گیرد. در این بین، اعتقاد بر این است که یادگیری سیار ، که اخیراًیکی از محورهای اصلی مربیان بوده است ، بر روند یادگیری تأثیر گذاشته است.محیط هاییادگیری سیار با توجه به ویژگی های منحصربه فردی(سهولت استفاده و در دسترس بودن) که دارند در یادگیری موثر اهمیت زیادی دارند.طبق گفته تریفونوا، جهت اثربخش بودن یادگیری سیار، معلمان و دانش آموزان به راهنمایی و پشتیبانی نیاز دارند( 2003 )

دیکرسن و برونینگ( 2009 ):سردرگمی  در فضای بیش از حد در فرآیند دستیابی به داده های مورد نیاز از نظر کاربردی برای کاربران مسئله بسیار مهمی است. گم نشدن در فضای شبکه به این صورت تعریف می شود که کاربران می دانند در کجای شبکه قرار دارند و می دانند چگونه صفحات مورد نظر را بدست آورند. استفاده از وسایل و ابزارهایی که به کاربران کمک می کند تا اطلاعات مورد نظر خود را پیدا کنند ، توجه به تفاوت های فردی در آنها و استفاده از رابط های ساده از جنبه های مهم جلوگیری از گم شدن کاربران در فضای بیش از حد است ( کانکلین 1987 )استفاده از تلفن همراه یک زمینه در حال توسعه است. محققانی که در زمینه تعامل کامپیوتر و انسان مطالعه می کنند ، ادعا می کنند که درک دقیق عوامل روانشناختی، مشارکتی و اجتماعی کاربرانو اتخاذ آن ها در فناوری های جدید جهت کاربردی کردن آن ها مهم می باشند( کوکولسکا – هولم 2007 )قبل از تلاش برای استفاده از فناوری های تلفن همراه در آموزش ، جنبه دیگری که قرار است مورد مطالعه قرار گیرد نقشه راه فناوری است. با استفاده از این نقشه راه فناوری ، می توان پیش بینی های مربوط به فناوری های موبایل را تمرین و پیاده سازی کرد ، برنامه ریزی و مدیریت طولانی مدت و همچنین افزایش اثربخشی و بهره وری را فراهم کرد. این اثر بخشی و بهره وری کیفیت آموزش را نیز افزایش می دهد. بنابراین ، یک نقشه راه فناوری مورد نیاز است. این نقشه راه به عنوان پلی در دستیابی به اهداف آینده در یادگیری تلفن همراه از نظر محصول ، خدمات و فناوری نقش مهمی خواهد داشت(گازیبای - آیسال 2010)

6-ارتباط فناوری اطلاعات و ارتباطات و آموزش:

یکی از حوزه هایی که با ورود فناوری اطلاعات دچار تحول اساسی شده، حوزه آموزش است. اهمیت آموزش و پرورش متناسب با نیازهای فرد و جامعه بیش از همه احساس می شود. آنچه مسلم است اینکه دنیای قرن بیست و یکم در واقع دنیای استیلای فناوری اطلاعات و دنیای شتاب زدگی تاریخ به لحاظ تغییرات و تکثیرات شتاب آمیز علمی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی خواهد بود. سیستم های آموزشی در یک جامعه و به تبع آن آموزش و پرورش قادرنخواهد بود همچون جزیره ای منفک از دیگر نهادهای اجتماعی، ملی و گستره بین المللی در دهکده جهانی بماند(سعیدی رباط و همکاران، 1397)

ورود فناوری ها به عرصه آموزش و پرورش استانداردها و ملاکهای با سوادی را دگرگون نموده است. به طوری که در دوره‌های قبلی کفایت داشتن در خواندن، نوشتن و حساب کردن، غایت آموزش و پرورش بوده ولی در عصر حاضر آموزش و پرورش با استفاده از امکانات و ساز و کارهای مختلف در پی پرورش افرادی است که اصطلاحا با سواد اطلاعاتی خوانده میشوند. فناوری های جدید با دارا بودن قابلیت های فراوان قادرند چنین افرادی را پرورش دهند. همچنین برای حل مشکلات نظام فعلی آموزش و پرورش نظیر نابرابری های آموزشی و بی توجهی به مسائل بومی و ملی و غیره از این امکانات بهره گرفت. فناوری جدید اطلاعاتی و ارتباطی را باید به عنوان یک فرصت تلقی کرد و در جهت استفاده مؤثر از آن گام برداشت.

«ماهیت ساختارها و مبانی آموزش و پرورش در جامعه اطلاعاتی کاملا تغییریافته است و نظام آموزشی وارد عصری جدید شده است». گرین نیز معتقد است «ورود فناوری های جدید به مدرسه، صرفا منجر به کارآمد شدن روش انتقال دانش نشده، بلکه موجب ایجاد زمینهی جدید اجتماعی براییادگیری شده است». در میان این دو طیف، گروه سومی قرار دارند که معتقدند فناوری صرف وسیله ارائه آموزشی است اما اثری کلیدی بر موفقیت فراگیران ندارد. «اندرسون» می نویسد: «رسانه مشخصأ بر یادگیری تأثیرگذار نیست بلکه طراحی و مدیریت الگوهای واقعی زندگی و تعامل فراگیران با این الگوهاست که منجر به یادگیری بیشتر می شود». او معتقد است که فناوری اطلاعات و ارتباطات هنگامی می تواند اثرگذاری جدی در نظام آموزشی داشته باشد که باعث ارتقای دانش و مهارت فراگیران شود و این امر نیازمند درک مبانی فلسفی فناوری اطلاعات و ارتباطات، طراحی الگوهای مناسب منطبق بر تحولات فناوری و نیز مدیریت آگاهانه ی این جریان است (عطاران، ۱۳۸۱).

7- مزایا و معایب یادگیری سیار :

شرکی (2014) ، در مقاله ای طولانیدرباره یادگیری سیار در کلاس درس استدلال می کند که، اگرچه او مدافع استفاده از فناوری در کلاس است، اما اجازه نمی دهد که دانش آموزان در کلاس از وسایل سیار مانند موبایل، رایانه های شخصی و .. استفاده کنند. شرکی(2014) ادعا می کند که استفاده ازاین وسایل میزان حواس پرتیرا در کلاس های ویبالا برده است. همچنین برخی مطالعات نشان می دهند برای اجرای این روش، معلمان آموزش و راهنمایی لازم دارند(تس، 2013).بر این اساس ، باران (2014)  یک قدم به عقب برمی گردد و می گوید ادبیاتیادگیری سیار نیاز به ایجاد مدل های نظری و آموزشی دارد و در این زمینه بایدتجارب به دست آمده را در اختیار معلمان جهت تجربه اندوزی قرار داد. جاکوب و ایساک (2014) مزایاییادگیری از طریق موبایل که برخی از آنها با یادگیری الکترونیکی مشترک است را به این شرح بیان می کند: دسترسی آسان، گزینه هایی برای مطالعه شخصی، ارزیابی و بازخورد، دسترسی به مخزن آنلاین. وینچی و کوچی (۲۰۰۷) چهار مزیت عمده را براییادگیری سیار نام می برد. این مزایا عبارت اند از: شخصی سازی محیط زیست، تجربه یادگیری خارج از کلاس، ساماندهی زمان، انگیزه بیشتر.کوزپا (۲۰۰۵) در مصاحبه خود با دانشجویان به این نتیجه رسید که استفاده در هر زمان و مکان و یادگیری مستقل و بعد از آن کنترل سرعت یادگیری از بزرگترین مزایای یادگیری  سیار محسوب میشود.کوچی (۲۰۰۷) نیز مزایاییادگیری سیار را امکان شخصی سازی محیط، تجربه یادگیری خارج از کلاس درس، آموزش حفظ و سازماندهی در طول زمان، امکان استفاده از مزایاییادگیری غیررسمی و انگیزه بیشتر را ذکر می کند.دویندر و زایتون (۲۰۰۶) مزایا را این گونه ذکر می کنند: یادگیری می تواند در هر زمان و مکانی انجامشود، حمایت از یادگیری مستمر، ارتباط و حمایت از تدریس در خارج از زمان کلاس، کمک به یادگیرندگان جهت انتخاب های چندگانه، بازخورد فوری به معلمان و اساتید از تدریس خودشان.

ازیک طرف (کازنکوف و همکاران، 2015) استدلال می کنند ، "یکی از بزرگترین چالشهایی که مربیان در کلاسهایدرسی قرن بیست و یکم با آن روبرو هستند، تلاش برای حفظ علاقه و تعامل بین دانش آموزان است در حالی که دانش آموزان از طریق دستگاههای تلفن همراه خود به دنیای خارج متصل می شوند. مطالعات متفاوتی در این زمینهنشان میدهند که دانش آموزانی که از فناوری های تلفن همراه به منظور ارسال پیام کوتاه ، ایمیل و مشارکت در شبکه های اجتماعی استفاده می کنند "به طور کلیازدانش آموزانی که از این رفتارها پرهیز می کنند ، عملکرد بهتری دارند. از سوی دیگر بانون و توماس(2014) در مطالعه خود از موانع مهم استفاده از تلفن های همراه در کلاس که شامل ایجاد اختلال ، تقلب ، زورگویی اینترنتی و دسترسی به محتوای نامناسب در اینترنت است، نام بردند. سرانجام، از نظر عملکرد یادگیری، آرون و لیپتون (2017) اظهار داشتند که دستگاههای دیجیتال و سیاست کلاس غیرمحدود در استفاده از این وسایلمنجربه ضعف در نگهداری مواد درسیمی شود. از سوی دیگر ، برخی از نویسندگان در مورد ادغام دستگاه های تلفن همراه در کلاس یک خوش بینی روشن دارند. سونگ و همکاران (2016) گزارش می دهد که "فناوری های تلفن همراه پتانسیل زیادی برای تسهیل روش های آموزشی نوآورانه دارند. همزمان ، این الگوها در روشهایآموزشی نه تنها به یادگیری محتوای موضوعی کمک می کند ، بلکه همچنین می تواند توسعه ارتباطات ، حل مسئله ، خلاقیت و سایر مهارتهای سطح بالا را در بین دانش آموزان تسهیل کند.یادگیری موبایل با ویژگی هایی همچون یادگیری مادام العمر، یادگیری محیطی، یادگیری در صورت لزوم، یادگیری خودمختار ، شناخته می شود. بنابراین ، آموزش موبایل کمک زیادی به این شرایط و انواع یادگیری کرده است. به گفته شارپلز ، هرچه بیشتریادگیری دانش آموز محور شود ، فناوری های جدید بهتر و شخصی تر می شوند(2000)یادگیری موبایل فرصت های مطالعه فردی و منابع آنلاین را برایدانش آموزان فراهم می کند. به روزرسانی آسان، ارزیابی توسط دانشجویان و ارائه بازخورد نیز می تواند از مزایای آن باشد(جاکوب – ایساک 2008)به لطف پیشرفت های فناوری های موبایل ، می توان از فعالیت های دانش آموزان و معلمان پشتیبانیکرد( رانچیتی – تریفونوا 2004)اینیک آزادی بزرگ برای فراگیران است که هر زمان و هر کجا که بخواهد روند یادگیری را شروع و متوقف یا حتی قطع کنند. تا همین اواخر ، تجربه برخی از مشکلات مانند نیاز به کابل برای دسترسی به محیطیادگیری مبتنی بر وب ، باتری های غیرقابل مقاومت و مشکل دسترسی به اینترنت معمول بود. بنابراین ایجاد فضای رایگان مطلوب براییادگیری تقریباً غیرممکن بود(بولون-گوران- گولنار2004 )با این حال ، امروزه با استفاده از تبلت هایی که عملکرد آنها افزایشیافته است ، تلفن های پیشرفته تر ، باتری های با دوام ، دسترسی به دستگاههای تلفن همراه به راحتی از تلفن های موبایل استفاده می کنند.

8-بحث و نتیجه‌گیری

در این عصر اطلاعات ، اهمیت اطلاعات بیشتر و بیشتر می شود و همین امر باعث شده است که موسسات به دنبال روش های جدید برای دستیابی به اطلاعات باشند. برخی از متخصصان دستگاهها را تعریف می كنند ، خصوصاً اینترنت كه نقش مهمی در فرآیند انتقال اطلاعات به عنوان یك فن آوری برای اجرای رویكردهای مختلف در آموزش بازی می كند. با این حال ، باید دانست که این فناوری ها برای اهداف آموزشییا انتقال اطلاعات تولید نمی شوند. در غیر این صورت ، ممکن است با برخی از مشکلات مانند از دست دادن وقت در آموزش و پرورش روبرو شوید ، زیرا آنها بدون تجزیه و تحلیل ، تعیین نقشه راه فناوری ، ارزیابی مناسب بودن آن برای آموزش ، مستقیماً در آموزش و پرورش اجرا می شوند. از طرف دیگر ، حتی اگر این فن آوری ها با رویکرد امپریالیستی توسعه یافته باشند ، پس از آگاهی از این واقعیت که می دانند چگونه از این مزیت ها استفاده می کنند ، از نظر کارآیی و یادگیری را به یک فعالیت لذت بخش تبدیل می کنند ، آنها نقش مهمی در آموزش دارند.. در سال های اخیر ، پروژه هایی که هم با هدف پشتیبانی آموزشی و هم افزایش کارایی انجام شده اند، تعامل بین معلمان و دانش آموزان را افزایش داده اند. استفاده از محیطیادگیری سیار به فراگیران این فرصت را می دهد تا هر زمان و هر کجا که بخواهند به اطلاعات دسترسی پیدا کنند. بنابراین ، اخیراً از دستگاههای موبایلی که بعنوان یکی از ابزارهاییادگیری مورد انتقاد قرار می گیرند و از نظر اندازه و ویژگی ها در حال توسعه است، به شدت استفاده می شود و اثربخشی محیطهاییادگیری را افزایش می دهند. اتخاذ فن آوری های تلفن همراه صرفاً به عنوان وسیله و نه هدف در حین تهیه برنامه ها و استفاده موثرتر را به همراه خواهد داشت. پیش بینی می شود که توسعه ی فناوری باعث افزایش کارایییادگیری از طریق تلفن همراه خواهد شد و همچنین در موسسات آموزشی بسیار رایج خواهد بود. به منظور بهره مندی از دستگاه های تلفن همراه ، اولین کاری که باید انجام شود، داشتن یک دستگاه است. بنابراین ، همراه با دستیابی آسان این دستگاه ها از طریقبرخی موسسات و شرکت ها ، جایگاه در فرهنگ نشان می دهد که برنامه هاییادگیری تلفن همراه را می توان برای توده وسیعی استفاده کرد. سالها تحقیقات زیادی در زمینه آموزش از راه دور ، آموزش الکترونیکی و یادگیری تلفن همراه انجام شده است. این تحقیقات به این نتیجه رسیده اند که این نوع آموزش از یادگیری پشتیبانی می کنند ، تعامل را افزایش می دهند و به پایداری در یادگیری کمک می کنند. با این حال ، همچنین نتیجه گرفته شده است که این شیوه یادگیری به تنهایی کافی نیست.

 

 

9-منابع

 

1.      پریخانی، سمیه؛ حامدی نسب، صادق، (1395). بررسی عوامل مؤثر بر پذیرش فناوری تلفن همراه توسط معلمان و دانشآموزان در آموزش و یادگیری. فصلنامه فناوری برنامه درسی-1(2).

2.            سعیدی رباط، اسماعیل و قادری شنگانی، شهین(1397). بررسی نگرش و رفتار دانشجویان در استفاده از تلفن همراه برای یادگیری با تاکید بر مدل پذیرش فناوری. پایان نامه دریافت درجه کارشناسی ارشد. دانشگاه آزاد اسلامی. واحد تایباد.

3.      جاریانی، ابوالقاسم، (۱۳۹۰). ICT و تغییرات عمده آموزش. مجله ی رشد تکنولوژی آموزشی، ۴(۱)، ۱۹-۲۴.

4.      عطاران، محمد، (۱۳۸۱). آثار جهانی شدن، فناوری اطلاعات و تعلیم و تربیت. تهران: آفتاب مهر.

5.      جلالی، علی اکبر؛ عباسی، محمدعلی، (۱۳۸۲). فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش سایر کشورهای دنیا. مقاله ارائه شده در همایش برنامه درسی در عصر ارتباطات، انجمن برنامه ریزی درسی ایران.

1.MacCallum, K., & Jeffrey, L. (2014). Factors impacting teachers’ adoption of mobile learning.Journal of Information Technology Education, 13.

2.      Grinter, R. E., & Eldridge, M. A. (2001). y do tngrs luv 2 txt msg?. In ECSCW 2001 (pp. 219-238). Springer, Dordrecht.

3.      Sharples, M. (2003). Imagining a future where buildings or public spaces are “learning enabled”. ElearningEuropa. Info website, 20, 2003.

4.      Vinci, M. L., &Cucchi, D. (2007). Possibilities of application of e-tools in education: mobile learning. In Proc. Conf. on ICT for Language Learning, Florence, Italy.

5.      Kuszpa, M. (2005). The Future of Mobile Learning–A Survey of Expert Expectations about learning on mobile phones. Proeeding. Online Educa 2005, Book of Abstracts.