قزلجی؛ روشنفکر و روزنامەنگارِ پیشرو و متفکر و مصلحِ مکتب‌ساز

بە بهانەی 61مین سالگرد درگذشت علامه ملا محمد قزلجی (ترجانی‌زاده)

علامه‌ی بی‌همال ملا محمد قزلجی (ترجانی‌زادە) فرزند مرحوم علامه محمد حسین و نوه‌ی مولانا علی قزلجی، یکی از پرفروغترین ستارگان آسمان علم و ادب و بینش و معرفت و اصلاحگریِ جهان اسلام به شمار می‌رود. وی نه تنها فضای کردستان و خاک ایران را به علم و دانش خود منّور کرده، بلکه ممالک عربی چون حجاز، شام و مصر و عراق را نیز تابناک ساخته بود هم‌چنین تقوی، دیانت، فضل و امانت وی زبانزد خاص و عام بود. این علامه بزرگ در سال 1275هـ.ش در ساوجبلاغ موکری چشم به جهان گشود و پس از تلمذ علوم در خدمت پدر بزرگوارش و نیز سایر استادان به تدریس علوم عقلی و نقلی پرداخت و شاگردان ممتاز و شایسته‌ای به عالم علم و ادب در ایران‌زمین و جهان اسلام هدیه کرد. در سال 1309هـ.ش به قصد سفر حجاز و مصر به کشور عراق مسافرت کرد و از آن کشور جهت تدریس در دانشگاه الازهر مصر، عازم کشور مصر شد. از آن‌جا که دولت ایران با اقامت وی در مصر موافق نبود لذا به کشور عراق بازگشت ولی به علت اوضاع خاص ایران، در عراق ماندگار شد و در دانشگاه (نائله خاتون) و «دانشگاه شریعت» و «دانشگاه بغداد» و در مسجد بشرالحافی در محله‌ی اعظمیه‌ی بغداد به تدریس پرداخت و تا پایان عمر در آن‌جا ماندگار شد تا این‌که در سال 1338ش دار فانی را وداع گفت. مرگش ضایعه‌ی بزرگی بود برای اهل علم و معرفت در عالم اسلام. آرامگاهش در غزالی زیارتگاه اهل دل است.

آن استاد دانشمند هنگام عزیمت به مصر، حافظ قرآن مجید بود و در مهاباد قبل از هجرتش در مدرسه‌ی علوم دینی مسجد سید بایزید، اهل فضل پروانه‌وار گرد شمع وجودش می‌گشتند و از محضرش کسب فیض می‌نمودند. از شاگردان ممتازش می‌توان از شادروان علامه احمد ترجانی‌زاده استاد فقید دانشگاه تبریز، علاءالدین سجادی ادیب و نویسنده‌ی شهیر کرد، علامه ملا عبدالهادی افخم‌زاده، شُکر مصطفی مترجم شهیر و صاحب سبک کُرد، علامه ملا محمد خضری نرزیوه‌ای اشنوی (قاضی اشنویه)، علامه ملا عبدالله احمدیان و... نام برد.

علامه ملا عبدالهادی افخم‌زاده یکی از شاگردان علامه قزلجی در نامەای که به مناسبت تسلیت درگذشت ایشان به برادرشان علامه احمد ترجانی‌زاده می‌نویسند چنین می‌گویند: 

«استدعا دارم شرح حال و خدمات و آثارش را در دسترس علاقه‌مندان بگذارند تا حداقل «فعلاً» مهابادیان و جامعه‌ی موکری به خسران جبران‌ناپذیر عداوت پارەای از عُلمانُمایانِ از همه چیز بیخبر با طرفدران حقایق و مبلغین پیروی از قرآن پی ببرند و از ترک دار و دیار و هجرت به خاک غربتِ شخصیتی چنین کم‌نظیر عبرت بگیرند و به خود آیند تا در تشخیص اشخاص مفید به حال دین و اجتماع تجدید نظر کنند»

علامه قزلجی هم‌چنین از بزرگ‌ترین اساتید فلسفه و حکمت به شمار می‌رفت. وی در مجله‌های معتبر علمی عراق و مصر مقالات ارزندەای مینوشت. در ضمن کتاب‌های زیادی تألیف و منتشر کرده است از جمله: التعریف بمساجد السلیمانیه، شرحی بر ربع مجیب (در علم هیأت)، یک دوره حواشی بر لباب الاشارات امام فخرالدین رازی.

علامه احمد ترجانی‌زاده در خصوص مراتب علمی، معرفتی و اخلاقی استادش علامه قزلجی چنین می‌گوید: «آن فضل و کمال و آن نبوغ بارز و طبع وقاد و ذهن نقاد در زمان غربت و مهاجرت در اثر تمرین و ریاضت و ممارست و بحث و تنقیب و مدارست واصطکاک و معاشرت و مجالست با فحول علمای فِرَق در عراق و شام و حجاز و مصر صدبلکه هزار چندان گشته بود و احاطەی او بر علوم مختلف و فنون گوناگون بالخصوص بر معارف دوره‌ی تمدن اسلامی چنان بود که به صراحت و بدون اغراق می‌توانم عرض کنم کمالات متنوع او را در هیچ‌یک از علمای جامع‌الازهر که اظهر و اشهرِ معاهد علمی اسلام است نیافتم، از این بگذریم مقام تقوی و اخلاق او به حدی ارتقاء یافته بود که حقاً ملکی گشته بود به صورت انسان و به کلی از دنیای ماده و از دنایا و سفاسف امور بالمرّه اعراض جسته و از غوغای تنازع بقا و مخاصمات و مشاحنات روی‌گردان شده بود. سراسر اوقات و انفاس خود را وقف توجه به حق و ارشاد خلق ساخته بود و جز با خدا و کتاب و تهذیب صفات و تزکیت نفس سروکاری نداشت...»

استاد علامه احمد ترجانی‌زاده در جایی دیگر در خصوص برادر و استادش می‌گوید:

«... چون برادر یا استادم مردی روشن بود، از طریق مجلات و جراید فارسی و تازی از حوادث و جریان روزگار و تمدن و علوم باخبر بود. علاوه بر علوم معقول و منقول و هیأت و نجوم باستانی، مقدار زیادی از افکار جدید و دانش روز را از او آموختم. و زیر نظر استاد مشفق و مهربان و دانش دوست که تمام علوم و معارف دورەی اسلامی در قبضه‌ی تصرف و قدرت او بود، خوشه‌چین خرمن دانش و فضیلت آن دانشمند فرزانه شدم که در شرح نکات و دقایق و لطایف فنون مختلف تبحّر و اهتمام تمام داشت.»

علامه ملا محمد قزلجی هم‌چنین بنیان‌گذار دو پدیده و امر فوق‌العاده مهم و ارزشمند در کردستان ایران بوده است:

١. بنیان‌گذار روزنامەنگاری کُردی با مدیر مسؤلی و سردبیری روزنامه‌ی «کورد» که اولین شمارەی آن در سال 1300 شمسی در ارومیه منتشر شده است و فقط 4 شماره آن در دسترس است.

٢. وی بنیان‌گذار روشنفکری دینی و نواندیشی دینی در کردستان ایران و در دورەی معاصر بوده‌اند و برنامه‌ی تحصیلی مدارس علوم دینی را اصلاح کردند و به تدریس فلسفه و حکمت و تفسیر و تاریخ اسلام اقدام کردند که تا پیش از آن رایج نبود؛ به شدت با خرافات و باورهای خرافی مبارزه کردند و در واقع ایشان اصلاحگر و احیاگر دینی بزرگی بودند که نهضت بزرگی را ایجاد کرد و آفرید که بعدها این نهضت توسط شاگردان ممتازش که هر کدام از دانشمندان بزرگ کردستان به شمار می‌آیند ادامه و استمرار و تعالی پیدا کرد شاگردانی چون: علامه ملا عبدالهادی افخم‌زاده، علامه ملا عبدالله احمدیان، علامه ملا احمد ترجانی‌زاده، علامه ملا محمد خضری اشنوی و...

علامه ملا محمد قزلجی به غیر از پدر دانشمندش نزد این اساتید نیز شاگردی کرده و علم آموخته: علامه ملا محمد حسن ابن‌القزلجی (عمویش)، علامه ملا عبدالرحمن ساوجبلاغی (فاضلی) و علامه ملا عبدالله برهانی.

به جز شاگردانی که قبلاً از آن یاد شد این شخصیت‌ها نیز از شاگردان علامه قزلجی به حساب می‌آیند و نزد وی کسب فیض و علم و ادب و معرفت کرده‌اند:

خاله‌مین برزنجی شاعر شهیر و بلندآوازه‌ی مکریان(1284- 1371)، ملا محمد جریحی(1285- 1323)، زندەیاد قاضی محمد(1279- 1226)، پروفسور دکتر محسن عبدالحمید کرکوکی متفکر نامدار کرد و شخصیت بلندآوازه‌ی جهان اسلام ،  پروفسور طه جابر العلوانی دانشمند و متفکر عرب  و  نویسنده‌ی بلند آوازه‌ی جهان اسلام .

علامه ملا محمد قزلجی شخصیتی به تمام معنی روشنفکر و ملی-مذهبی بود و دارای علقه‌ها و دغدغه‌ها و آرمان‌های هویت‌اندیشانه، ملی‌گرایانه و مردمی بود. و این را در تعداد کمی از اشعار که از وی به جا مانده اظهار داشته چنان‌چه در یکی از شعرهایش می‌گوید:

هه‌ی تازه جه‌وان هه‌سته له غه‌فڵه‌ت ببه بیدار

ده‌ستی بده‌ره ده‌سته‌یی شمشیری شه‌ره‌ردار

ئـه‌و مـه‌وته‌نی والایـه کـه چـاکتـر له به‌هه‌شتـه

قـوربانــی بـکه رۆح و حه‌یـات و زه‌ڕ و دینـار

و این اندیشه و آرمان علامه قزلجی بوده در 99 سال قبـــــل.

علامه ملا محمد قزلجی مدت‌ها مفتی اعظم بغداد نیز بوده است و این مطلب را نویسنده و پژوهشگر شهیر کرد استاد محمد علی قره‌داغی در شبکه‌ی جهانی پیام ساعت ١ بامداد ٧ فروردین ١٣٩٢در برنامەای که به مناسبت بزرگداشت علامه ملا عبدالکریم مدرس تدوین و اجرا و پخش شد، اعلام کرد. هم‌چنین قبلاً در کنگره‌ی بین‌المللی علامه ملا ابوبکر مصنف چوری در مریوان، اردیبهشت ١٣٩١، نیز که در خدمتشان بودم این حقیقت را از وی شنیده بودم.

از لحاظ فکری و اندیشگی علامه ملا محمد قزلجی از شاگردان مکتب اصلاح‌طلبی و احیاگری سید جمال‌الدین اسدآبادی و به‌ویژه مصلح و متفکر و مفسّر پیشرو و آوانگارد جهان اسلام ، امام شیخ محمد عبدە محسوب می‌شوند و در سفرشان به مصر و جامع‌الازهر مصر با همەی شاگردان بزرگ این نابغه‌ی بزرگ جهان اسلام بحث و گفت‌وگو و دوستی و مراوده و هم‌اندیشی و رفت‌وآمد و تعامل و همکاری تمام داشت، طوری که میتوان گفت هیچ شخصیتی در کردستان ایران و عراق و ترکیه و سوریه یافت نمیشود که به اندازەی علامه محمد قزلجی به کُنه و عمق و ژرفا و بطنِ اندیشه‌های ناب و تفکرات والا و دیدگاه‌های پیشروانه و اصلاح‌طلبانه و دغدغه‌های احیاگرانه شیخ محمد عبدە دست یافتەباشد ، تا جایی که هریک از شاگردان ایشان نیز به نوبه‌ی خود مروّج اندیشه‌ها و تفکرات و دغدغه‌های احیاگرانه و اصلاح‌طلبانه‌ی سید جمال‌الدین اسدآبادی و علی‌الخصوص شیخ محمد عبده بودند، چه شاگردان کُرد ایرانی ایشان و چه شاگردان کرد عراقی ایشان و چه شاگردان عربِ ایشان.

علامه ملا محمد قزلجی از مروجان و مدرسان و شارحان پیشرو و بی‌بدیلِ فلسفه و حکمت اسلامی بودند و تسلط و اشراف و تبحر شگفتی در فلسفه‌ی مشاء و فلسفەی اشراق و حکمت عملی و حکمت نظری داشتند و الحق مدرس و شارح بینظیر متون فلسفی بودند و در کردستان شخصیتی که چنین در فلسفه و حکمت اسلامی صاحب‌نظر و متخصص و در تدریس و ترویج آن شایق و مبتکر و خلاق و پیشرو باشد هرگز دیده نشده است و در واقع به مقام فیلسوفی رسیده بودند و اگر در دوران متقدم و در قرون اوّلیه کُردها فیلسوفی مانند شیخ اشراق را داشتەاند و به وی می‌بالند در دوران متأخر و معاصر نیز علامه‌ی بی‌همال مولانا ملا محمد قزلجی دارای همین جایگاه و پایگاه علمی و معرفتی و اندیشگی است.