وجه تسمیه و موقعیت استراتژیک و تاریخی شهر و منطقه مهاباد

بقایای تمدنهای بزرگ در منطقه مهاباد و شهرویران

نویسنده: صلاح عزیزیان

تنظیم: واحد احمدتوزه

هاژه ـ شهر و منطقه سیاسی و جغرافیایی کردنشین مهاباد با توجه به سابقه تاریخی، فرهنگی و سیاسی غنی خود به عنوان یکی از مهم ترین شهرهای شمال غرب کشور مطرح است. تحقیقات مورخین و آثار کشف شده توسط باستان شناسان نشانگر آن است که منطقه مهاباد حداقل از سده­های اول هزاره اول پیش از میلاد مسیح یکی از مناطق مسکونی ایران باستان بوده است. یکی از این آثار، کتیبه­ای به خط میخی منسوب به «مینوا» می­باشد که بین سال­های 812 تا 778 قبل از میلاد مسیح سلطنت می­کرده است که کتیبه مذکور تا سال 1890م. موجود بوده است. آثار دیگری مانند پلکان­های سنگی و راه رو­های زیرزمینی«برده کونته» در منطقه کشف گردیده که بر نفوذ و هجوم قوم دیگری به نام وانی­ها به منطقه دلالت دارد.از سویی دیگر نیز همواره مهاباد به دلیل داشتن موقعیت جغرافیایی ممتاز با وجود دشت ها و جلگه های حاصلخیز در شمار قدیمی ترین سکونتگاه های بشری به شمار می رود، بررسی های علمی شواهدی را  از وجود مردمی با تمدن کشاورزی و دارای سفال های منقوش که همزمان با تمدن سیلک و شوش بوده اند، نشان می دهد. مردمان این تمدن ها در3500سال پیش از میلاد با تمدن های فلات ایران و میان رودان رابطه داشته اند. بررسی های باستان شناسی شهرویران(شارویران) و یوسف کند و دریاز این موضوع را ثابت می کند. این تمدن ها تا پس از هجوم آشوریان در هزاره اول پیش از میلاد دارای ثباتی نسبی بوده اند. پس از هجوم آشوریان و نابودی تمدن های اورارتو و مانا، مردمان آن ها به سوی نواحی جنوب و جنوب غربی منطقه فعلی (مهاباد) مهاجرت کردند. آنان برای محافظت از خود در مناطق کوهستانی این نواحی دژهایی ساختند، این دژها مانند قلعه شاه (قه لاتی شا) هنوز در منطقه وجود دارند. بعد از عبور از این دوره قبل از کشورداری و شهرنشینی،  به دوره جدید مادها باید اشاره کرد که در دوران آرامش این منطقه مادها شروع  به سکونت در آن کردند، آرامگاه فقریکا یا همان فقره قا گواه محضر آنان در این منطقه بوده است که حاکی از نماد و هویت امنیتی است که به مثابه هگمتانه بوده و ستونهای آن نیز می تواند الهامی برای هنر ستون تراشی هخامنشان باشد. بعد از تمدن ماد و هخامنشی که بسیار درهم آمیخته بودند، تمدن ساسانی با جهان بینی مختص به خود و خلق فضای جدید از جمله آتشکده ها در این محل شروع به هویت سازی نموده که وجود بقایای آتشکده در 10کیلومتری شهر مهاباد فعلی گواهی بر این مساله می باشد. در بخشی از تاریخ قدیمی تر در آن سوی دیگر شهر و منطقه  بقایایی دیگر از جمله سنگ هاي خره هنجيران كه از بقاياي دوران سوم زمين شناسي موجود است.  بزرگترين سنگی که حكاكي در آن صورت گرفته در قلب أين مجموعه قرار گرفته و سنگ هاي ديگر در قسمت فوقاني آن قرار دارند . يكي ديگر از سنگ ها در فاصله 50 متري سنگ بزرگ در قسمت شرقي قرار دارد . حكاكي موجود در سنگ بزرگ نشان مي دهد كه مربوط به هزاره سوم قبل از ميلاد است يعني قدمتي حدود 4000 ( چهارهزارسال ) دارد و دليل آن هم يكي دو مورد از حكاكي ها نشان دهنده شخصي سوار بر حيواني است كه قاعدتاً بايد اسب باشد و چون هنر اسب سواري ويژه مردم این منطقه يا آريايي هاي مهاجر(ماد و پارس و پارت) است و با استناد به تاریخ که مادها در مناطق غرب ایران و فلات ایران ساکن شده اند که بارها در کتب تاریخی قید گردیده است.

فقره قا، نشانی بر وجود تمدن چند هزارساله در منطقه

بعد از کش و قوس های تاریخی و بررسی های انجام گرفته به این نتیجه دست می یابیم که قدمت تاریخی شهر مهاباد فعلی که رشد و گسترش یافته از کل منطقه  که بقایای آنها دال بر وجود و پیشینه آثار تمدن ها و امپراطوری های بزرگ است کمتر است و موقعیت جغرافیایی کنونی شهر نسبتاً جدید است که از تاریخ پیدایش آن حدود 400 سال بیشتر نمی­گذرد.

تصاویری از مهاباد در گذشته

وجه تسمیه مهاباد دردوران جدید

 تا اواخر قرن دهم هجری،اگرچه زندگی مردم درسکونت گاههای باستانی و تاریخی در منظقه شهرویران وشامات درجریان بوده و هست اما شهری به نام مهاباد در این منطقه وجود نداشته است و مهمترین مرکز شهری و اداری ناحیه شهری به نام دریاس( دریاز ) بوده است که خرابه­های آن در دهکده­ای به همین نام هم اکنون در دهستان مکریان غربی در 11 کیلومتری شمال  شهرمهاباد فعلی واقع است. شهر مهاباد فعلی در برهه از زمان ساوجبلاغ مکری نامیده می­شد که این اسم ترکیبی از دو کلمه ترکی «سووغ» و «بلاغ» به معنی چشمه و سرد است، چون در این شهر چشمه­های سرد زیادی جاری بوده است این نام را بر آن نهادند ولی بقایایی از شکل گیری شهری منسجم در این منطقه در آن زمان با جهانبینی خاصی مختص به حکومتی خاص وجود نداشته و بیشتر بصورت سکونت گاهی که مردم در آنها زندگی می کردندو حاکم یا حکمی در میان مردم حکومت میکرده است. علت نامگذاری این منطقه کرد­نشین به زبان ترکی این است که در زمان استیلای مغولان بر ایران این نواحی به واسطه نزدیکی به پایتخت آنان یعنی مراغه و سلطانیه از اعتبار خاص و موقعیت استراتژیک جغرافیایی واقتصادی و سیاسی_فرهنگی برخوردار بوده و جزو اقطاع امرای ترک زبان آن خاندان بوده و نام تعدادی از مکان­های جغرافیای( از جمله رود­ها، کوهها، روستا­ها وشهرها) به زبان ترکی مؤید همین مطلب است. روایاتی نیز وجود دارد که از زوال مغولان و قدرتگیری خاندان مکری در این منطقه حکایت دارد که با رشد تدریجی سکونتگاه روستا مانند به سوی شهری شدن گام برداشته اند و این روند تا پایان دوره مغولان وجود داشته و شکوفایی شهر مهاباد در مکان فعلی با زیرساخت شهری با نام سابلاغ مکری در واقع از دوره صفوی آغاز گردیده و بناهاي قديمي شهر ازجمله مسجد سرخ(مزگه وتی سور) و حمام میرزا رسول و پل سرخ(پردی سور) و بازار و سایر بناهای دیگر شهری  به وسيله حاكمي به نام بداق سلطان مكري نواده شيخ حيدر مكري در عهد سلطنت شاه سليمان صفوي به سال 1080 هجري قمري به انجام رسيده است که دارای یک نوع سبک معماری از یک جهانبینی می باشند. با پایان یافتن دولت قاجار و قدرت یابی پهلوی مهاباد شاهد تغییراتی در سابلاغ یا ساوجبلاغ مکری بوده ایم و در ادامه این تغییرات در دوره رضاخان به دنبال تعویض اسامی بسیاری از شهر­های ایران در سال 1314 نام این شهر نیز به مهاباد تغییر یافت که از ترکیب دوکلمه «مه» و «آباد» تشکیل شده است. در فرهنگ فارسی عمید در برابر واژه مه­آباد نام نخستین پیامبر عجم(غیر عرب) که پیروان او را مهابادیان نامیده­اند و کتاب وی دساتیر نام داشته، آمده است. بعضی نیز به واسطه وجود آثار باستانی مربوط به دوره ماد در شمال این شهر آن را مادآباد گفته­اند. تعبیر دیگر مه آباد یعنی جایی است که بزرگان آن را آباد کرده­اند و با توجه به سوابق تاریخی شهر که توسط بزرگان طایفه مکری که این شهر را مرکز حکمرانی خویش قرار داده بودند(در اوایل قرن یازدهم هجری مقارن با حکومت صفویه) و در عمران و آبادانی این شهر کوشش فراوان نموده­اند، می توان صحیح دانست.

مقبره بداق سلطان حاکم مهاباد در دوره های گذشته

موقعیت استراتژیک مهاباد

شهر مهاباد يكي از شهرهاي کردنشین کشور است كه در شمال غرب واقع شده است و در 45 درجه و 43 دقيقه و 3 ثانيه شرقي نصف‎النهار گرينويچ و 36 درجه و 46 دقيقه و 3 ثانيه عرض شمالي قرار گرفته است. هسته اصلي شهر مهاباد بر ساحل راست رودخانه مهاباد واقع شده است كه از الحاق دوشاخه بيطاس و دهكبر در يك كيلومتري شهر در اراضي نسبتاً همواري كه در بين كوه‎هاي اطراف محصور است، قرار گرفته است. این شهر از طرف شمال به دریاچه ارومیه و شهر میاندوآب، از شرق به شهر بوکان، از جنوب به شهر سردشت و از طرف غرب به شهرهای پیرانشهر و نقده محدود است، که مساحت آن 2592 کیلومتر مربع است. براساس اسناد موجوداز اواخر قرن 11 هجری به بعد شهر مهاباد تحت تأثیر موقعیت سر حدی و نظامی خویش و روابط متشنج ایران و ترکیه(عثمانی) از یک سو و سهولت دسترسی به مناطق عراق و عثمانی یعنی دروازه­های غربی ایران به سمت خاورمیانه و اروپا از سوی دیگر، مراحل متناوبی از هرج و مرج، انحطاط، رونق تجارت و آبادانی را پشت سر گذاشته است و همیشه دارای موقعیت خاص و استراتژیکی بوده که دولت ها و حکومت های مختلف جهت دستیازی به آن تلاش های فراوانی انجام داده اند. هم اکنون نیز شهر مهاباد پس از گذشت قرن ها همچنان موقعیت استراتژیک خود را حفظ کرده است و با ساخت سد مهاباد نقطه عطفی در روند شهرنشینی و شهرگرایی این شهر ایجاد شده و مدرنیزه در این شهر به دوره ایجاد سد مهاباد و زیرساختهای کالبدی مربوط می شود که بیشتر جراحی های کالبدی مدرنیته آن در دوره 10تا15 ساله رخ داده است و هم اکنون نیز با داشتن جاذبه های تاریخی، طبیعی، فرهنگی به شکلی جدید و مدرن مانند بازارچه های کالا و اجناس و بازار اجناس دست دوم(تاناکورا) و... سالانه پذیرای تعداد بی شماری از مسافر و توریست می باشد. از طرف دیگر شهر مهاباد به دلیل سابقه و گذشته سیاسی خاص؛ دارای جایگاه ویژه ای در میان شهرهای کردنشین است و این امر نیز خود به موقعیت استراتژیک شهر افزون گشته است.

منابع

1-     احمدتوزه، واحد، سلیمانی، هادی و صلاح عزیزیان(1391)، بررسی توانمندی ها و امکان سنجی پتانسیل های گردشگری در شهرستان مهاباد، اولین همایش مدیریت گردشگری، طبیعت گردی و جغرافیا، همدان.

2-     صمدی، سید محمد(1381)، تاریخ مهاباد، انتشارات رهرو، مهاباد.

3-     فرمانداری مهاباد(1391).

4-     مهندسین مشاور پویا نقش شهر وبنا(1386). طرح جامع شهر مهاباد، وزارت مسکن و شهرسازی.

5-     سعيديان،ابولحسين.؛ (1386)، سرزمين و مردم ايران(مردم شناسي و آداب و رسوم اقوام ايراني)

6-     http//ramin0802.blogfa.com/post/22