۱۴۰۴/۴/۷ ۲۳:۵۱
| تاريخ: ۱۱ خرداد ۱۴۰۴ ساعت ۲۰:۴۲ | بازدید: 432 نظرات: 1 کد مطلب: 24525 |
خوانشی انتقادی‌ـ‌فلسفی از سیاست تمایزبخشی در فرهنگ کُردی
هێمن یان هەژار؟ ئەمەیە پرسیار!
محەمەدعەلی دەستماڵی
یەکەم فستیڤاڵی خەڵاتی "قەڵەمی هەژار" لە سنە بەڕێوەچوو. بە موبارەکی و خۆشی، کۆمەڵێک ئەدیب و نووسەری کورد لە زۆر شوێنی کوردستانەوە بوون بە میوانی بناری ئاویەر.
ڕێک هەر لەو ڕۆژەدا لە شاری چوار لە پارێزگای ئیلامی ئازیز، یەکەم فستیڤاڵی هۆرە بەڕێوەچوو. بەڵام کەس باسی نەکرد.
بۆ؟
نازانم!
لەوانەیە لە دونیای ئەمڕۆدا، ئەوەی لە میدیا باسی لێنەکرێ، وەکوو ئەوە وایە هەر بوونی نەبێ!
یان ڕەنگە لەبەر ئەوەی ئێستاش گوتار یان دیسکۆرسی بە سۆرانی دیتن و بە موکریانی خوێندنەوەوی هزر و ئەدەبی کوردی، هێندە زاڵ و خاوەن دەزگا و ڕێکخراوەیە کە ئیزن نادات دەرەوەی ئەم گوتارە هەوڵیتر و چالاکیتر، بکەوێتە بەرچاو.
دیارە کەس ناتوانێ نکۆڵی لە خزمەتە گەورەکانی هەژار بکات.
دیارە ئەوەی لە زانکۆی کوردستان کرا، نرخ و بەهای خۆی هەیە و ناکرێ بە هیچ بزانرێ.
سپاس بۆ تەواوی ئەو کاربەدەستانە وا هەوڵیاندا فستیڤاڵی خەڵاتی "قەڵەمی هەژار" بەڕێوە بچێ. بەڵام پرسیارێک: ئایا دەکرێ لە داهاتوویەکی نزیکدا، خەلاتێکمان بێ بە ناوی خەڵاتی هێمن؟!
پێم وانەبێ!
لانیکەم لەو ئاستەدا وا هەوڵدراو بوودجە بۆ هەژار دابینکرا، پێم وانەبێ ئەوندە پێشوازی بکرێ و کەسی وا پەیدا ببن شان بدەنە بەر بۆ بەڕێوەچوونی بۆنەیەکی ئابڕوومەند و خۆش بۆ یادی هێمنی گەورەپیاو.
بۆ؟
بۆیە!
چونکا!
ئەگەر بمانەێ لە ڕۆچنەیەکی هێماناسی و هەروەها لە لایەنێکی خوێندنەوەی چەمکەکانی "دەسەڵات" و "ڕێکخراوە"، باسی هێمن و هەژار بکەین، ئەو ڕاستییەمان بۆ دەردەکەوێ کە هێمن بۆ ئەوە نابێ ڕێکخراوەیەکی موحافزەکار وەکو زانکۆ و دەسەڵاتێک وەکوو دەسەڵاتی ئێستای ئێران، لێی نزیک ببێتەوەو بیکاتە ناوەند و سەنتەری کۆکردنەوەی بیرمەند و نووسەر.
یەکەم هۆکار: هێمن – لەبەراورد لەگەڵ ڕەحمەتی هەژاردا – پێمل نەبوو بە پاراستنی هێڵی بڤەکان. هێمن لە دونیای ئەدەب و بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی و مێژووییدا، بوێرتر و شەیداتر بووە لەوەی کە بەردەوام لە یەک قاڵبدا بمێنێتەوە. ئازایەتی و جەسارەتی مێژوویی ئەوەی بووە، هەم لە بەرامبەر دەسەڵاتی حیزبی و هەم لە بەرامبەر دەسەڵاتی فەرمی دەوڵەت و حوکمڕانیدا، دوبارە بیر لە پاراستنی هزری سەربەخۆ و ڕۆحی شاعیرانەی خۆی بکاتەوەو قازانج و ستاتۆ و جێگە و ڕێگەی شەخسی و تاکەکەسی، بەلایەوە هێندە نەهێنێ کە بەردەوام لە جەرگەی موحافزەکاراندا بمێنێتەوەو لە لای ئەوان جگەرە بەدەستەوە بگرێ. هەر بۆیە ئەگەر وەکوو هێماناسین چاو لە جیاوازی کەسایەتی ئەم دوو کۆڵەکەیە بکەین، وێنەیەکی ئاوەهامان دەکەوێتە بەرچاو:
هێمنێکی شەیدا و بوێر لە بەرامبەر هەژارێکی کارمەند و ژیر.
ڕەنگە دەس بە جێ بۆ ڕەفزکردنەوەی بنەمای ئەم وەسفە، پرس و ئیستدلالی وەها بکەوێتە مێشک و خەیاڵمانەوە: ئەی ئەوە نەبوو هێمنیش وەکوو هەژار هەم لە جەرگەی شۆڕش و چالاکی حیزبایەتی و هەم لە کار و باری ڕێکخراوەییدا لە سروە و شوێنەکانیتر، لە چەمکی کارمەندی و ڕێکخراوەیی نزیک کەوتەوە ؟
وەڵام: نەخێر!
شێوازی مشت و مڕی هێمن، لەگەڵ سیاسەت و حیزب و دەسەڵات و ڕێکخراوەدا، زۆر جیاواز بوو لەوەی هەژار. هەر بۆیە ناتوانی بڵێی "سروە" و "سروش"، بۆ ئەم دوو گەورە ئەدیبە، کارکرد و کارنامەی هاوسانی بووە. ئەگەر هەژاری گەورە نووسەر و گەورە وەرگێڕ، بە خەباتی وەکوو وەرگێڕانی بەرهەمی عەلی شەرێعەتی و قورئانی پیرۆز و ئیبن سینا و هەنبانە بۆرینەوە دەناسرێ، هێمن دەبێ بە ناڵەی جودایی و توحفەی موزەفەرییە و کۆمەڵێک شیعر و پەخشان و هەوڵدانی ڕۆژنامەگەرییەوە بناسین کە بەردەوام لەبەر خۆر ئارەقەی ڕشتووە و لە سێبەر هەڵاتووە.
پێم وابێ تەنیا "ساقینامە" بەسە بۆ ئەوەی بزانین هێز و توانای شاعیرانەی ئەو پیاوە چەندە بێوێنە و جیاوازە لە ئەدەبی هاوچەرخی کوردیدا. هەر بۆیە چاوەڕوانی ئەوە ناکەم ناوەندی هەرە موحافزەکار وەکوو "زانکۆ"، هێزی ئەوە لە خۆیدا ببینێ بەلای هێمندا بڕوات. ئاساییە ئەوەی شاگردی دینی و هۆگری ستاتۆی بێ سەرئێشە و بێ قڕە بێ، ئەوا دەتوانێ لە ژێر بەیداخی هەژاردا کۆ ببێتەوەو کۆ بکاتەوە. بەڵام خەبات و چالاکی وەکوو خەڵات و فستیواڵی ئەدەبی بە ناوی هێمن، بەڕاستی کاری دەزگای دەوڵەتی نییە و ئەرکی سەر شانی ئەنجومەن و تاقمە سەربەخۆکانە.
چکیده
این مقاله با رویکردی نظری و انتقادی به مسئله‌ی دوگانه‌سازی میان دو چهره‌ی ادبی کُردی، هێمن و هەژار می‌پردازد. این نوع دوگانه‌سازی که عمدتاً در قالب تیترهای رسانه‌ای و فضای عمومی مطرح می‌شود، فاقد بنیان‌های علمی و ادبی معتبر است و در عوض، نموداری از عملکرد قدرت در سیاست فرهنگی به شمار می‌رود.
با بهره‌گیری از نظریه‌های فلسفی و فرهنگی میشل فوکو (2002)، ژان بودریار (1994)، آنتونیو گرامشی (1971)، پی‌یر بوردیو (1993)، ژاک دریدا (1976) و رولان بارت (1977)، مقاله نشان می‌دهد که هێمن و هەژار نه دو قطب متضاد، بلکه تجلی دو صورت متفاوت از یک روح واحد فرهنگی‌اند. هدف این پژوهش نقد سیاست‌های بازنمایی، شبیه‌سازی و طرد و پیشنهاد رویکردی هم‌افزا و فراگیر در فهم میراث فکری این دو شاعر است.
۱. مقدمه: ساختارهای قدرت و سیاست تمایزبخشی
سؤال بنیادین این است: چه کسی تعیین می‌کند که چه کسی «نماینده»ی یک فرهنگ باشد و دیگری به حاشیه رانده شود؟ این پرسش، نه صرفاً پرسشی ادبی، بلکه سیاسی و فلسفی است. رسانه‌ها و گفتمان عمومی با تولید تیترهایی چون «هێمن یا هەژار؟» به نوعی مهندسی گفتمانی می‌پردازند که ریشه در سیاست قدرت دارد و واقعیت‌های پیچیده و چندبعدی ادبیات کردی را به دوگانه‌هایی ساده‌شده تقلیل می‌دهد (Foucault, 2002).
۲. «دو جُستە، یک روح»: نقد تقابل‌سازی
بر اساس نظریه‌های تفسیری، هێمن و هەژار نه دو قطب مجزا بلکه دو جلوه از یک کلیت فرهنگی‌اند. این دیدگاه با نقد نظریه‌ی دوگانه‌سازی (Derrida, 1976) که ساختارهای معنا را بر اساس تقابل‌های دوتایی شکل می‌دهد، هم‌سو است. برخلاف خوانش‌های رایج، این دو شاعر باید همچون «دو جُستە از یک روح واحد» در نظر گرفته شوند، چرا که جدایی آن‌ها معنایی جز تضعیف کلیت فرهنگی ندارد (Barthes, 1977).
۳. فوکو و مهندسی گفتمانی قدرت
میشل فوکو قدرت را نه تنها به‌صورت سرکوبگر بلکه به‌عنوان شبکه‌ای از گفتمان‌ها می‌بیند که واقعیت را تولید و شکل می‌دهد (Foucault, 2002). گفتمان مسلط فرهنگی، هەژار را به‌عنوان چهره‌ای پذیرفته‌شده و قابل کنترل برجسته می‌کند، در حالی که هێمن به دلیل زبان پیچیده و شورشی‌اش به حاشیه رانده می‌شود. این فرآیند، نمونه‌ای از مهندسی گفتمانی است که تفاوت‌های درونی و پیچیدگی‌های ادبی را مخفی می‌کند.
۴. بودریار: شبیه‌سازی و مرگ امر واقعی
ژان بودریار معتقد است که جامعه معاصر درگیر شبیه‌سازی است؛ یعنی ما به‌جای واقعیت، با وانمودهای تولیدشده مواجهیم (Baudrillard, 1994). جشنواره‌ها و بزرگداشت‌هایی مانند «قەڵەمی هەژار» اگر به صورت تشریفاتی برگزار شوند، به شبیه‌سازی شاعرانه تبدیل می‌شوند؛ جایی که نام شاعر حضور دارد اما روح و درد شاعرانه غایب است. این امر منجر به مرگ معنا و غیاب ناخودآگاه جمعی می‌شود.
۵. گرامشی و هژمونی فرهنگی
گرامشی با مفهوم هژمونی فرهنگی نشان می‌دهد که قدرت چگونه از طریق جذب تدریجی مخالفان به نظم مسلط، آنان را خنثی می‌کند (Gramsci, 1971). هەژار، به عنوان چهره‌ای که با نظم موجود سازگارتر است، جذب این هژمونی شده؛ در حالی که هێمن که تهدیدی برای نظم است، طرد می‌شود. این امر به‌ویژه در سیاست‌های فرهنگی و انتخاب چهره‌های قابل پذیرش در عرصه عمومی نمود می‌یابد.
۶. بوردیو و سرمایه‌های فرهنگی
پی‌یر بوردیو مفهوم «سرمایه» را در سه حوزه فرهنگی، اقتصادی و نمادین تعریف می‌کند که شکل‌گیری میدان ادبی و جایگاه افراد در آن را تعیین می‌کند (Bourdieu, 1993). هەژار به دلیل آثار چاپ‌شده و قابل تدریس، سرمایه فرهنگی رسمی بیشتری دارد، اما هێمن با زبان پیچیده و نابهنجار خود، سرمایه فرهنگی پنهان‌تر و مقاومت‌پذیرتری دارد که از جانب نهادهای رسمی کمتر شناخته می‌شود.
۷. دریدا و بارت: فروپاشی تثبیت معنا
ژاک دریدا بر ناپایداری و لغزان بودن معنا تأکید می‌کند و رولان بارت نویسنده را «مرده» می‌داند تا متن بتواند به گشودگی بی‌نهایت معنا دست یابد (Derrida, 1976; Barthes, 1977). از این منظر، تلاش برای تثبیت معنا در تقابل «هێمن/هەژار» ابزاری است برای کنترل و محدود کردن تفاسیر، در حالی که متن و فرهنگ خود به‌صورت پویا معناها را چندپاره و متکثر می‌کنند.
۸. نتیجه‌گیری: هم‌افزایی به جای تقابل
جدا کردن هێمن از هەژار، مانند تلاش برای جدا کردن شب از سکوت است؛ آنان دو سایه‌ی یک خورشید‌اند. فهم هم‌افزا و چندبعدی این دو شاعر، گامی در جهت رهایی از سیاست‌های تمایزبخشی و تقابل‌سازی است و امکان درک عمیق‌تر و جامع‌تر میراث فرهنگی کُردی را فراهم می‌آورد.
منابع
Barthes, R. (1977). Image, Music, Text. Hill and Wang.
Baudrillard, J. (1994). Simulacra and Simulation. University of Michigan Press.
Bourdieu, P. (1993). The Field of Cultural Production. Columbia University Press.
Derrida, J. (1976). Of Grammatology. Johns Hopkins University Press.
Foucault, M. (2002). The Archaeology of Knowledge. Routledge.
Gramsci, A. (1971). Selections from the Prison Notebooks. International Publisher
