دریاچه ارومیه با وسعتی حدود شش هزار کیلومتر مربع در تراز اکولوژیک، به عنوان بزرگترین دریاچه داخلی ایران و ششمین دریاچه شور جهان میان دو استان آذربایجان غربی و شرقی قرار گرفته است.

تراز آب آن در حالت عادی باید حدود ۱۲۷۴ متر باشد و حجم آب آن نیز برای آنکه بتوان ادعا کرد شرایط نرمال دارد باید به حدود ۱۴ تا ۱۶ میلیارد متر مکعب برسد، حتی در شرایط ویژه و پرآبی که سال ۷۵ برای آن پیش آمد حجم آب به حدود ۳۳ میلیارد متر مکعب رسید.

اهمیت دریاچه ارومیه

آب دریاچه ارومیه از حدود ۶۰ رودخانه که از استان‌های کوردستان، آذربایجان شرقی و غربی وارد آن می شوند تامین می‌شود که از این تعداد، آب ۲۱ رودخانه به صورت فصلی و دایمی و بقیه به صورت دوره ای وارد دریاچه ارومیه می شود.

اهمیت دریاچه ارومیه آنقدر زیاد است که قبل از انقلاب و در سال ۵۲ به عنوان یکی از پارک‌های ملی ایران ثبت شده است، این دریاچه حتی در یونسکو نیز به عنوان مناطق حفاظت شده به ثبت رسیده است.

وجود نزدیک به یکصد جزیره صخره ای در داخل این دریاچه که محل زندگی پرندگانی چون فلامینگو، اکراس، کفچه نوک و... است، تعداد زیادی گونه‌های باکتری و قارچ، وجود بیش از ۲۲۶ گونه پرنده، ۲۷ گونه خزنده، ۲۴ گونه پستاندار و انواع دیگر جانداران نشان از تنوع زیستی این دریاچه و اهمیت آن است.

کاهش میزان آب دریاچه ارومیه از اواسط دهه ٨۰ شروع شد و حتی مطابق آمار منتشره در اوایل دهه ۹۰ حدود ٨۰ درصد آب خود را از دست داد.

دلایل گوناگونی برای خشک شدن این دریاچه ذکر می شود، از جمله: خشکسالی و کاهش میزان بارندگی در سال‌های اخیر، سدسازی و جلوگیری از ورود آب رودخانه‌ها به دریاچه، گسترش کشاورزی در حوضه آبریز و افزایش تعداد چاه های غیرمجاز، تغییرات اقلیمی، احداث پل میان گذر کلانتری که با پرکردن قسمت‌های حساس دریاچه با سنگ های کوه‌های اطراف دریاچه و باز گذاشتن مسیری بسیار کوچک جهت جریان آب عملا دریاچه را به دو قسمت تقسیم کرد.

تبعات خشک شدن دریاچه ارومیه

با ادامه روند کاهش میزان آب دریاچه ارومیه روز به روز هشدارهای کارشناسان و فعالان زیست محیطی بیشتر می‌شد آنها از جمله خطراتی که برای خشک شدن دریاچه ارومیه ذکر می کردند عبارت بودند از: راه افتادن طوفان‌های نمکی و تهدید جان میلیون‌ها نفر تا شعاع پانصد کیلومتری دریاچه، از بین رفتن کشاورزی در اطراف دریاچه و خالی از سکنه شدن هزاران روستا در حوضه آبریز دریاچه، مرگ هزاران گونه جانوری و گیاهی بر اثر نبود آب و برجای ماندن نمک، تاثیر بر روی اقلیم منطقه و میزان بارش بر اثر برهم خوردن تعادل آب و هوایی و...

 

احیای دریاچه ارومیه

در اوایل دهه ۹۰ میزان حجم آب دریاچه ارومیه به کمترین حد و به مرز خطر رسید طوری که دولتمردان کم کم خطر جنبش‌های اجتماعی ناشی از این خشک شدن را احساس می کردند و در همین راستا تجمعاتی اعتراضی در استان های آذربایجان غربی و شرقی بویژه در شهرهای تبریز و ارومیه در این زمینه صورت گرفت، همین امر سبب شد اجرای عملیات احیای دریاچه ارومیه به شعار اصلی انتخاباتی حسن روحانی در انتخابات سال ۹۲ تبدیل شود. دولت تدبیر و امید پس از انتخاب شدن به عنوان رییس جمهور در اواخر سال ۹۲ برای جامه عمل پوشاندن به شعار انتخاباتی و پس از تشکیل چندین جلسه اقدام به تشکیل کارگروه احیای دریاچه ارومیه با عنوان ستاد احیا و به ریاست جهانگیری معاون اول ریاست جمهوری نمود که ارگان‌های مختلفی چون سازمان حفاظت محیط زیست، وزارت نیرو، وزارت جهاد کشاورزی و دانشگاه صنعتی شریف می بایست در این ستاد همکاری داشته و به ایفای نقش بپردازند.

حوزه فعالیت ستاد احیا در بخش‌های مختلفی چون تحقیقاتی، عمرانی و اجتماعی فرهنگی بوده است، در بخش عمرانی از جمله پروژه های انجام شده و یا در دست اجرا می توان به لایروبی رودخانه‌ها و انهار اصلی جهت هدایت آب ها به بستر دریاچه، اجرای پروژه های آبیاری تحت فشار در بخش کشاورزی انتقال آب از رودخانه زاب و سد کانی سیب، پروژه انتقال آب از سید سیلوه پیرانشهر و... اشاره کرد.

در حوزه فرهنگی و اجتماعی هم ستاد احیا با همکاری نهادهای مردمی اقدام به آموزش جوامع محلی با تشکیل جشنواره‌های فرهنگی هنری، برگزاری کلاس های آموزشی برای دهیاران و مردم روستاهای حاشیه دریاچه نموده است، در بخش تحقیقاتی نیز محققان، تحقیقات مختلف خود را در زمینه های گوناگون بر روی دریاچه انجام می دهند،

از جمله نقدهایی که از سوی کارشناسان به فعالیت های عمرانی ستاد احیاد وارد است می توان به پروژه انتقال آب رودخانه زاب اشاره کرد که به گفته آنها خطر کاهش سطح آب های زیر زمینی دشت پیرانشهر و از بین رفتن کشاورزی این منطقه از جمله آنهاست.

با توجه به اینکه بخش زیادی از آب این رودخانه به سمت کوردستان عراق می رود، در زمینه رعایت معاهدات بین المللی برای این انتقال آب نیز هرگز از طرف مسئولین محلی و کشوری به صورت جدی اظهار نظر نشده و عواقب آن مبهم است، اما مشخصا این پروژه در حال تکمیل شدن بوده و با پیشرفت ۷۰ درصدی تاکنون یک هزار و صد میلیارد تومان برای آن هزینه شده و طبق برنامه می بایست در سال ۹٨ به بهره برداری برسد. پروژه ای که سالانه حدود ۶۵۰ میلیون متر مکعب آب را به دریاچه ارومیه وارد می کند.

 

ابهام در نحوه صرف هزینه های احیا 

عدم شفاف سازی در خصوص نحوه‌ی صرف هزینه های ستاد احیای دریاچه ارومیه بحثی بوده که همواره مورد انتقاد نمایندگانی چون قاضی پور و حضرت پور بوده است. قاضی پور سال ۹۶ اعلام کرد که بخش زیادی از بودجه های ستاد صرف احیای دریاچه ارومیه نشده و در جاهایی چون انتخابات ریاست جمهوری و مجلس خرج شده است. اشاره اخیر شهریاری استاندار آذربایجان غربی به اختصاص ۵۰ میلیون تومان از بودجه ستاد احیا به هیئت های مذهبی توسط هادی بهادری قبل از انتخابات مجلس و زمان حضورش در ستاد احیا تا حدی بر ادعاهای نادر قاضی پور صحه گذاشت.

قاضی پور در تحلیل عدم بازدید حسن روحانی از دریاچه ارومیه هنگام سفرش به آذربایجان غربی گفته بود که شکست در برنامه های احیای دریاچه دلیل این عدم بازدید است.

چرا باید گفت دریاچه ارومیه احیا نشده است؟

برای احیای دریاچه ارومیه حجم آن باید به حدود ۱۶ میلیارد متر مکعب برسد یعنی چیزی بیشتر از سه برابر حجم فعلی، از سوی دیگر بخش زیادی از پروژه آبیاری تحت فشار مزارع اطراف دریاچه ارومیه باقی مانده است، هزاران چاه غیرمجاز همچنان در حال مصرف آب‌های زیر زمینی حوضه آبریز دریاچه هستند، الگوهای کشت هنوز اصلاح نشده و محصولات پر مصرف همچنان کشت می شوند و کارشناسان هواشناسی مدعی هستند هنوز نمی‌توان گفت ایران دوره خشکسالی طولانی مدت خود را که چندین سال است شروع شده، پشت سر گذاشته است. بنابراین در بهترین حالت می توان گفت دریاچه ارومیه نیمه خشک است.

دولت یا بارندگی؟ تاثیر کدامیک در افزایش سطح آب دریاچه

روند احیای دریاچه ارومیه تا سال گذشته به حدی کند پیش میرفت که عیسی کلانتری دبیر اجرایی ستاد احیاد و رییس سازمان حفاظت محیط زیست اعلام کرده بود که دریاچه ارومیه در بازه زمانی ده ساله که سال 1402 به پایان میرسد احیا نخواهد شد و پروسه احیا احتمالا چهار تا شش سال بیشتر از زمان پییش بینی شده طول خواهد کشید. فعالیت های ستاد احیا تنها توانسته بود شرایط دریاچه را به حالت تثبیت رسانده و اجازه کاهش بیشتر را ندهد. اما بارندگی غیر قابل پیش بینی سال آبی گذشته که در بیشتر مناطق ایران رخ داد و فراتر از حد نرمال بود شرایط را عوض کرد بارندگی های که با جاری شدن سیل در مناطق مختلف چون گلستان، لرستان و خوزستان خسارات فراوانی برجای گذاشت اما فرصتی دیگر برای احیای دریاچه ارومیه بوجود آورد. میزان آب دریاچه در سال قبل به حدود 2 میلیارد متر مکعب کاهش یافته بود اما اکنون در حال رد کردن مرز 5 میلیارد متر مکعب است، حجمی که خوشبین‌ترین کارشناسان و دولتمردان برای امسال پیش بینی نمی‌کردند. اما اکنون رسانه‌های نزدیک به دولت با زدن تیترهای هیجانی و برجسته کردن اقدامات ستاد احیا سعی دارند افزایش حجم آب دریاچه را از دستاورد های مهم دولت حسن روحانی قلمداد کنند. از سوی دیگر رسانه‌های منتقد نیز می‌خواهند آن را تمام و کمال به لطف بارندگی فراوان یک سال اخیر بنویسند. نادر قاضی پور هم که دیگر امکان حضورش در دور بعد مجلس وجود ندارد و حتی دیگر نمایندگان استان با آن آب و تاب پیگیر شفافیت در بودجه های ستاد احیا نیستند، در نتیجه بیم آن می رود با جو رسانه ای و حباب امیدی که ایجاد شده انگیزه فعالان اجتماعی و زیست محیطی برای پافشاری بر مطالباتشان کمرنگ شده و به نوعی جامعه به اقناع برسد و دولتمردان نیز با ادامه موج سواری تبلیغاتی بر روی اندک آب دریاچه توجه کافی برای تامین بودجه های لازم برای ادامه پروژه های احیا در کوتاه مدت را نداشته باشند بنابراین احتمال عقب افتادن پروسه احیا به مدت چند سال دیگر می رود، زیرا نه هیچ کدام از پروژه های بزرگ احیا مانند انتقال آب کانی سیب به طور کامل به بهره داری رسیده و نه تکرار بارندگی های سال گذشته قابل پیش بینی است، شروع فصل گرما و افزایش میزان تبخیر آب را نیز از دیگر عوامل تاثیر گذار بر کاهش میزان آب است.

 

هوشیاری رسانەها، نمایندگان و انجمن ها

آنچه روشن است تمام گروه‌های جامعه موافق احیا بوده و در جهت آن گام برمی‌دارند اما در این بین نقش رسانه های بی‌طرف، نمایندگان مستقل و غیرجناحی و سازمان های مردم نهاد بیشتر از بقیه اقشار جامعه است. این طیف ها نه تنها نباید خود را درگیر بازی‌های سیاسی و تبلیغاتی جناح‌ها کنند بلکه با پافشاری بر مطالبات خود، خواستار تسریع در روند احیای دریاچه و خصوصا شفاف سازی ستاد احیا شوند.