این مقوله در صدد است ضمن معرفی و شناسایی نظریه روسو در تعلیم و تربیت، رنگ و بوی اهداف و محتوای برنامه درسی بر گرفته شده از آن را برای خواننده ترسیم نماید.
بدون شک صاحب نظران و متفکرانی که در حوزه تعلیم و تربیت کار کرده اند و می کنند، کما بیش با عقاید ژان ژاک روسو آشنا هستند.
کتاب امیل اثر روسو از نظر نگارنده شاهنامه ادبیات تعلیم و تربیت به شمار می رود و سراسر این کتاب لبریز از نکات تربیتی است که تاثیر عجیبی بر انسان می گذارد.
روسو اصول کلی تربیتی را در این اثر نیز کماکان مبنا قرار داده است. او عالم به حقی است که ابتکارات ارزنده و بی بدیلی دارد. در سراسر کتاب امیل به رشد کودک و طبیعت او از بدو تولد تا بعد از ۲۰ سالگی توجه خاصی شده است. و چون او طبیعت را مبدا مطالعات خود قرار می دهد یک ناتورالیست ( طبیعت گرا) ی به تمام معناست که می توان او را عامل تحول در آموزش و پرورش کودک مداری و کودک محوری دانست.
او معتقد است طبیعت به ما یک روح و یک جسم داده و باید هر دو را باهم و همزمان توسعه و رشد داد. در مقدمه کتاب امیل می خوانیم هر چه از دست آفریدگار عالم بیرون آید از عیب و نقص مبری است ولی به محض اینکه به دست اولاد آدم رسید، فاسد می شود. آدمی زاد زمینی را مجبور می کند محصولی را که مناسب زمین دیگری است ثمره بدهد، درختی را وادار می سازد بار درخت دیگری بیاورد. آدمی شکل هر چیزی را تغییر می دهد. در حالی که چنین تصوری نادرست به نظر می رسد.
به همین منظور او در کتاب امیل بیان می دارد که تصمیم گرفته ام یک شاگرد خیالی (امیل) برای خودم داشته باشم و فرض کنم که سلامتی مزاج و اطلاعات کافی و هنرهای دیگری برای این کار لازم است دارا هستم و شاگرد خود را از تولد تا زمانی که مرد بالغ و کاملی شده و احتیاج به راهنمایی غیر از خودش نداشته باشد هدایت کنم.
این روش از نظر من بسیار مفید است چون کودک طرز عملی را که می پسندد آزمایش می کند و به زودی خواهد فهمید که راهی که می پیماید مطابق ترقی کودکان و موافق سیر طبیعی قلب و روح بشری است یا خیر؟
روسو در این کتاب قواعد اولیه ای را که برای تربیت لازم و ضروری است مطرح کرده اگر چه ممکن است خلاف رسم و رسومات جاری باشد ولی به اندازه ای بدیهی و مسلم است که محال است یک آدم عاقل آن را نپذیرد. خلاصه هر چقدر روش تربیت که به جلو می رود شاگردش یک کودک معمولی و انسانی عادی نخواهد بود تا جایی که ضروری بداند دیگر نیازی به ارشاد و راهنمایی ندارد.
روسو معتقد است کودک مینیاتوری از یک فرد بزرگسال نیست و دنیای خاص خود را دارد. و در تربیت کودک لازم است مربی هم سن و سال او باشد و تنها یک بار مربی و تنها مربی یک طفل باشد. و معتقد است به کودکان فقط یک علم بیاموزید و آن علم ، عمل به وظایف بشری است.
مفاهیم عمده نظری او توجه به طبیعت کودک( کودک محوری)، تاثیر جامعه بر خانواده، تعلیم و تربیت منفی، نظریه مجازات طبیعی و نظریه آزادی تنظیم شده می باشند.
اگر چه در بسیاری از موارد متفکران حوزه تعلیم و تربیت با او هم عقیده و هم رای نیستند و معتقدند او حد افراط و تفریط را در تربیت به حد بالا رسانده است. به عنوان مثال آنجا که بیان می دارد جامعه فرد را تباه می سازد و یا آنجا که اظهار می دارد اگر دست من باشد برای کودکان در سن و سال خود معلمی از سن خودشان و فقط برای آنها قرار می دهم و یا هر شخص یک بار مربی یک نفر شود . و یا معتقد است فقط مردانی که در اقلیم های معتدله به سر می برند می توانند به سر حد کمال برسند. و....
با این حال هر کدام از این نقطه نظرات بسته به نوع جامعه ، شرایط و زمانی که او در آن پرورش یافته ؛ بوده است. دیدگاه او مغایر با عقاید کلیسای کاتولیک و جان کالون بوده است و همین طبیعت گرایی او تاثیر شگرفی بر انقلاب کبیر فرانسه در سنوات بعدی گذاشت.
حال به اهداف و محتوای برنامه درسی برگرفته از عقاید روسو می پردازیم.
از آنجایی که روسو یک طبیعت گراست و در صورتی که برنامه ریز درسی بخواهد رنگ و بو و جهت عناصر برنامه درسی را ناتورالیستی ترسیم نماید باید اهداف و محتوا را در قالب ذیل قرار دهیم.
✅ اهداف و محتوا متناسب با نیازها و سایق های دانش آموز تهیه شوند.
✅ حس آزادی، دموکراسی ، دفاع از حق انسانیت و میهن دوستی و میهن پرستی را در کودک بوجود آورند.
✅ به پرورش و شکوفایی نیازها و استعدادها بینجامد.
✅ کودک را برای زندگی خوب و سعادتمند آماده کند.
✅ نیازهای حال و کنونی فرد را بر طرف سازند.
✅ به پرورش و تقویت حواس کودک کمک کنند.
✅ به تفاوت های فردی توجه خاصی داشته باشد و متناسب با مراحل رشد کودک باشند.
✅ بهترین روش پیاده کردن اهداف و محتوا اجرای پروژه و حل مساله است.
منابع و مآخذ
ابراهیم زاده. عیسی.(۱۳۸۱). فلسفه تربیت. تهران: انتشارات پیام نور.
روسو، ژان ژاک.(۱۳۸۶). امیل( ترجمه غلامحسین زیرک زاده). تهران : انتشارات ناهید، چاپ پنجم.
کاردان، علیمحمد.( ۱۳۸۱). سیر آراء تربیتی در غرب. تهران: انتشارات سمت.
گوتک، جرالد ال.(۱۳۹۰). مکاتب فلسفی و آراء تربیتی ( ترجمه محمد جعفر پاک سرشت). تهران: انتشارات سمت.
مفیدی، فرخنده.(۱۳۸۹). آموزش و پرورش پیش دبستانی و دبستان، تهران: انتشارات پیام نور.
نقیب زاده، عبدالحسین.(۱۳۷۴). نگاهی به فلسفه آموزش و پرورش. تهران: انتشارات طهوری.
یار محمدیان، محمد حسین.(۱۳۹۱). اصول برنامه ریزی درسی. تهران: انتشارات یادواره کتاب.