این نقد سریال نیست. حتی نقد آن چیزی که مطرح می شود نیز ممکن است نباشد. بیشتر بیان مساله و اشتراک گذاری سوالی است که شاید برخی از فیلمسازان و حتی تئاتری های کوردستان نیز با آن مواجه باشند. از این رو از زبان ساده تر و خودمانی تری نیز برای نوشتار استفاده می کنم.
چند روزی است که سریال تلویزیونی «نون. خ» از شبکه ی یک سیما پخش می شود. داستان این سریال که از همان الگوی سریال پایتخت پیروی می کند ، این بار در یکی از مناطق کوردستان اتفاق می افتد. فارغ از اینکه مکان داستان بیشتر شبیه به روستاست و معلوم نیست چرا سازندگان اصرار دارند آن را شهر معرفی کنند، و یا اینکه در جمع اهالی روستا نیز یکی از بازیگران فارس است و بسیار روان فارسی صحبت می کند و معلوم نیست چرا به تنهایی او فارسی را اینگونه صحبت می کند و سایرین به شکل دیگر؛ اما حضور بازیگران بومی منطقه و حضور موسیقی کوردی در سریال، از ویژگی های خوب آن به حساب می آید.
اما آنچه بحث اصلی این نوشتار است مسئله ی زبان است. چیزی که از روز اول پخش سریال ذهنم را به خود مشغول کرد اما ترجیح بر آن شد تا لااقل بعد از پخش چند قسمت مسئله طرح شود. امروز که واکنش توییتری برخی از مردم نسبت به مسئله ی زبان بکار رفته در این سریال را دیدم، زمان طرح مسئله را مناسب تشخیص دادم.
زبان کوردی، اگر چه دارای واژگان مشترک با زبان فارسی است و حتی بنا به اظهار نظر بسیاری از کارشناسان این دو زبان هم ریشه هستند و هر کدام در جغرافیای خود تغییرات زمانی و کاربردی و خود را پیدا کرده است، با این حال این، زبان کوردی، زبانی کاملا مستقل با دستورات گرامری خاص خویش است و لهجه محسوب نمی شود. از این رو تولید یک اثر ملی در کوردستان با حضور شخصیت های کورد، با تولید یک سریال در اصفهان و یا یزد و شیراز و… تفاوت زیادی دارد. چرا که این لهجه های فارسی شیرازی و اصفهانی ولو به صورت غلیظ و با کلمات خاص منطقه نیز ادا شود، نهایتا منظور خود را به مخاطب عمومی منتقل می کند.
در سریال نون.خ همه ی کاراکترها -تا این جای قصه- کورد هستند. پس طبیعتاً باید با یکدیگر کوردی حرف بزنند و لزومی به استفاده از زبانی که نه فارسی است و نه کوردی، ندارند. این امر به ویژه در مناطق کورد زبان که اهمیت خاصی به زبان مادری میدهند بسیار خودنمایی خواهد کرد. اگر داستان این سریال در نقاطی دیگر از ایران که به دلایل مختلف ، برخی خانواده ها ترجیح داده اند با کودکانشان به جای زبان مادری با زبان ملی صحبت کنند، ساخته می شد، کمتر مسئله ی زبان خودنمایی می کرد و می شد کاراکترهای فیلم را از این خانواده ها معرفی کرد و به راحتی مسئله را توجیه نمود، اما در تمامی شهرهای کوردزبان، مسئله ی زبان آنچنان پراهمیت است که از بیسوادترین و باسوادترین افراد در یک منطقه ی دورافتاده تا بیسوادترین و باسوادترین افراد ساکن در پایتخت نیز بر استفاده از این زبان به ویژه در جمع های هم زبانی تاکید دارند. از این رو هیچ مخاطب کوردی، زبان بکار رفته در سریال نون. خ برایش باور پذیر نیست و این تنها مسئله نیست . مسئله ی اصلی این است که افکار عمومی این جامعه، نگران خواهد بود نه تنها روشنگری خوبی در خصوص زبان کوردی صورت نگیرد، بلکه غلط آموزی رایج نیز ترویج پیدا کند.
این غلط آموزی کم کم ضمن نادیده گرفتن هویت زبانی یک جامعه، منجر به ایجاد احساس مطالبه گری از سوی برخی ناآگاهان خارج از این جغرافیا می شود. به طوری که حس یکپارچه سازی در وجودشان نهادینه می شود و برای رسیدن به این یکپارچه سازی سعید در نابودی فرهنگ های غیر از خود خواهند داشت. این افراد که عموما تعریف ابتری از دهکده ی جهانی شنیده اند، در اولین برخورد بر دور شدن از هویت های منطقه ای تکیه می کنند و با پز تفکر جهانی سعی در نابودی فرهنگ ها دارند. بی خبر از آن که جهان با تمام فرهنگ ها و خرده فرهنگ هاست که مفهوم دهکده ی جهانی پیدا می کند و مراد اصلی از این اصطلاح، نه نابودی و یکسان سازی فرهنگ ها، که تقویت و ارتباط گسترده تر فرهنگ ها با یکدیگر است. شاید بتوان گفت، گفتگوی تمدن ها یکی از بهترین مصداق های دهکده ی جهانی است. با بیان خاطره ای تلخ به پرسش اصلی برمیگردیم. چند سال پیش همزمان با روز جهانی زبان مادری، پیامی از سوی یک کاربر در زیر یک پست که به مسئله ی اهمیت زبان مادری تاکید می کرد به من یادآوری کرد هنوز راه طولانی در پیش است. این کاربر نوشته بود: «زبان مادری ! زبان مادری! این چه حرف مزخرفیه، با یه زبان صحبت کنید.. اینا دیگه چیه…. من سال قبل رفتم بانه برای خرید، فروشنده ها به زور می تونستند فارسی حرف بزنند و کلی کار ما با مشکل مواجه شد.!!! » همین تفکر نشان می دهد که باید بسیار محتاطانه تر در این وادی گام نهاد.
حال به سوال اصلی برگردیم. برای ساخت یک مجموعه و یا یک فیلم در کوردستان که مخاطب عمومی سراسری در ایران دارد چه باید کرد؟ اینکه بخواهیم همه ی مردم ایران کوردی یاد بگیرند طبیعتا مزاحی است شبیه به آنچه که آن خریدار غیرکورد بانه ای گفت. پس باید راه های دیگری جست. ذکر این نکته ضروری است که این مسئله ی زبانی مختص به ایران و یا کوردستان نیست و در تمام جهان می تواند مصداق داشته باشد. به نظر می رسد برای حل این مشکل می توان از چند راه استفاده کرد:
- یک یا چند شخصیت غیرکورد به شکلی دراماتیک در اثر حضور داشته باشند تا بازیگران به واسطه ی حضور او از زبان فارسی استفاده کنند. با این حال نباید فراموش شود در این حالت نیز شحصیت های کورد در جمع های خود بدون حضور آن کاراکترها کوردی حرف خواهند زند، در غیر این صورت باورپذیری ندارد.
- کل اثر به زبان کوردی تولید شود و از زیرنویس و یا دوبله استفاده کرد. به این ترتیب تکلیف زبانی اثر برای همه مشخص است. اگر زیرنویس بکار رود، مخاطب زبان اصلی را می شنود و ترجمه ی فارسی آن را می خواند. اگر دوبله هم باشد، این مساله به صورت پیش فرض قابل توجیه است برای درک عمومی همه ی مخاطبین از زبان فارسی برای دوبله ی اثری با زبان متفاوت استفاده شده است. هیچ کدام از مخاطبین تلویزیونی تاکنون یکبار هم نپرسیده اند که آلن دلون که فارسی بلد نیست و یا جامعه ی مافیایی در فیلم پدرخوانده که فارسی صحبت نمی کنند. همه این قرار داد را پذیرفته ایم که دوبله برای راحتی فهم زبانی ما از اثر است.
- کل اثر از ابتدا به زبان فارسی تولید شود.( فارسی کامل ؛ نه فارسی آمخیته با کلمات کوردی) این راه حل نیز نوعی پیشفرض در ذهن مخاطب ایجاد می کند که راحت تر مساله را بپذیرد بدون آنکه به اصل زبان و تفکر رایج لطمه ای وارد سازد. نمونه ی این مساله در فیلم معروف پیامبر ساخته مصطفی عقاد دیده می شود. با توجه به مخاطب این فیلم که عموم مردم جهان بودند، فیلمی کاملا عربی ، با هویت عربی و مکان های عربی به زبان انگلیسی تهیه شد و برای کسی نیز جای اما و اگر باقی نگذاشت. با این حال باید پذیرفت مساله ی زبان برای صاحبان آن زبان آنقدر دارای اهمیت است که همین فیلم نیز به دو زبان عربی و انگلیسی تهیه شد و همزمان بازیگران عرب زبان، همان صحنه و دیالوگ ها را به عربی تکرار می کردند تا فیلم برای مخاطبان عرب کاملا به زبان عربی پخش شود تا ضمن احترام به هویت زبانی ، باورپذیری آن مخاطبین نیز بالاتر رود.
شاید راه های دیگری نیز بتوان برشمرد و طبیعتا همانگونه که گفته شد این نوشتار سوالی است که به اشتراک گذاشته می شود تا بتوان راههای مختلف برای حل این مشکل را از سایرین دریافت کرد.
به هرجهت طبیعتا تا زمانی که قصه ی اصلی سریال «نون . خ» در یکی از روستاهای کوردستان اتفاق می افتد، این مساله ی زبانی مطرح است و حتما بازتاب منفی از سوی مردم نسبت به این بخش وجود خواهد داشت. چرا که زبان بکار رفته هیچ قرابتی با مردمان این سرزمین ندارد.
منبع: بینه‌ر