کیوان جمشیدی (کارشناس ارشد برنامه ریزی درسی)
از دیدگاه فرانسیس کلاین یکی از عناصر مهم برنامه درسی سازماندهی فضا و محیط های یادگیری است و با عنایت به اینکه محیط کلاس درس بخش لاینفک فرآیند یادگیری است لذا متن زیر به بیان عوامل فیزیکی و روانی موثر در کلاس درس پرداخته است.
زمانی ونیستون چرچیل بیان کرد که " ما انسان ها ساختمان های خود را شکل می دهیم(می سازیم) و پس از آن، این ساختمان ها هستند که به ما شکل می دهند". این جمله اهمیت ساختمان ها و محیط های پیرامون ما را مورد تاکید قرار می دهد که ما در آن ها به کار و فعالیت های تفریحی می پردازیم و به خصوص محیط هایی که کودکان تقریبا ۱۲ سال از عمر خود را در آنجا سپری می کنند. به هر حال چرچیل اهمیت زیادی به ساختمان ها و محیط های فیزیکی قائل بود و باید دید که آیا این عقیده، آن اندازه منطقی است که بتوان از آن دفاع کرد.
مدارک بدست آمده از پژوهش های مختلف حاکی از آن است که ارتباط روشنی بین محیط های فیزیکی و دانش آموزان وجود ندارد. البته الگوهای خاصی در ارتباط با محیط های پرجمعیت و کم جمعیت وجود دارد اما مطالعاتی که حاکی از تاثیر عوامل خاص محیط فیزیکی باشد به چشم نمی خورد. در حقیقت جدا ساختن عوامل فیزیکی از عوامل روانی کار بسیار دشواری است. مطالعات پژوهشی که نتایج قاطعی را به دست آورده اند آنهایی هستند که ثابت کرده اند بین این دو عامل ( فیزیکی و روانی ) ارتباط خاصی وجود دارد. به عنوان مثال می توان به ارتباط بین تراکم دانش آموزان در کلاس درس با نارضایتی آنها اشاره کرد. مولفه هایی که در ادامه به آن ها اشاره خواهد شد حاکی از وجود ارتباط بین عوامل مربوط به محیط فیزیکی و عوامل روانی دانش آموزان می باشد و اشاره ای به تاثیر مستقیم بر میزان پیشرفت دانش آموزان ندارند.
رنگ: مجموعه متنوع رنگ هایی که برای جلب توجه دانش آموزان در کلاس درس به کار می روند، باید بر حسب اهداف آموزشی مورد استفاده قرار گیرند(امر و دیگران، ۲۰۰۰). معلمان از رنگ ها می توانند برای احساس رضایت و تعلق خاطر دانش آموزان استفاده کنند(کنزا و دیگران، ۲۰۰۱).
فیلد (۱۹۷۰،ص۱۹۷) خاطر نشان می سازد کلاس درس متعلق به کودکان است و معلمان باید این حس را در آنها بوجود آورند.
تصاویر موجود در کلاس درس، وجود نور طبیعی، رنگ زیبا و شاداب تاثیر زیادی بر دانش آموزان دارد.
آلودگی صوتی: بل و دیگران (۲۰۰۶) خاطر نشان می سازند که آلودگی صوتی نه تنها مولفه های فیزیکی را شامل می شود( توسط گوش و ساختارهای سطح بالای مغز) بلکه زمانی که ناخواسته باشد مولفه های روانی را هم در بر می گیرد. محیط فیزیکی باید شرایطی را فراهم سازد که کودک به راحتی بتواند با صدایی معمولی به بحث کلاسی بپردازد. این مساله اهمیت فوق العاده ای برای دانش آموزان دارای مشکل شنیداری دارد.
دمای هوا: تحقیقات پیرامون متغییر فوق بیانگر این مساله است که دمای هوای زیاد باعث عصبانیت ، نارضایتی و خواب آلودگی می شود. برعکس دمای هوای سرد موجب بروز پرخاشگری و رفتارهای منفی می شود. بر اساس گزارش موسسه استاندارد جهانی ایده آل ترین دما برای کلاس درس ۱۸ درجه سانتی گراد است.
در این زمینه استفاده از طرح های خاص، محل ساخت و ساز مدرسه و نوع مصالح و مواد به کار برده شده نیز حائز اهمیت اند.
صندلی های راحت: لیبل(۱۹۸۰،ص۲۲) معتقد است "ذهن تا زمانی می تواند امور مختلف را به خاطر بسپارد که نشیمن گاه انسان احساس راحتی داشته باشد".
اندازه کلاس: نویفرث(۱۹۹۳) اظهار می دارد بهترین شکل کلاس مستطیل یا ذوزنقه است و اشکال مربع ، بیضی و مدور و غیره از لحاظ صوتی مناسب نیست.برای یک کلاس ۳۰ نفری ابعاد اتاق به طول ۸ متر و عرض ۶تا۷ متر و ارتفاع ۴ متر لازم است. رس و جانسون(۲۰۰۰) و گالتون و دیگران (۲۰۰۳) بیان می کنند که هیچ مدرکی که دال بر کوچک بودن کلاس درس به تنهایی موجب بهبود پیشرفت تحصیلی دانش آموزان می شود ، وجود ندارد.
محیط روانی _ اجتماعی: معلمان می توانند اطلاعات زیادی از میزان سازگاری و رضایت فردی دانش آموزان در خصوص محیط روانی و اجتماعی کلاس درس حاصل نمایند(گریفیس، ۱۹۹۷). در کشور آمریکا پرسشنامه "مقیاس محیط کلاس درس" در نه بعد به طور گسترده ای به کار می رود( موس و تریکت، ۱۹۷۴). در استرالیا پرسشنامه " کلاس من" توسط فیشر و فراسر( ۱۹۸۱) طراحی شد. این پرسشنامه ها اطلاعات زیادی در خصوص انسجام و همبستگی دانش اموزان، میزان مشارکت آنها فعالیت های پژوهشی ، همکاری و برابری و میزان حمایت معلم از آنها را می سنجند.
سایر محیط های یادگیری: مدرسه تنها محیط یادگیری برای کودکان و افراد بزرگسال نیست. نهادهای غیر رسمی دیگری هم وجود دارند که فعالیت های آموزشی منظمی را ارائه می دهند( تایجمن و بوستروم، ۲۰۰۳).
در سالهای اخیر "یادگیری ارائه خدمات" به یکی از اولویت های مهم تبدیل شده است که در آن دانش آموزان از سایر محیط ها دیدن می کنند.
با توجه به موارد بالا مدارس چه به لحاظ معماری و چه به لحاظ محیطی نتایج چشمگیری در بر نداشته است. ساختار آنها کاملا بی روح و مملو از قوانین خشک و غیر ضروری است. طراحی آنها کاملا اقتصادی است. محیط های کلاس درسی که بصورت آزاد طراحی می شوند به میزان زیادی دانش آموزان را از سلطه معلمان خارج می سازند( کوپر، ۱۹۸۲، ص ۱۶۸).
استفاده های مختلف از فضای کلاس و شرایط فیزیکی و مرتب کردن خلاقانه کلاس درس به خودی خود یک مهارت است و باید از تمام سخت افزارهای موجود استفاده بهینه نمود.