منصور عبدالله پوری (کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری)

مقدمه

در شروع هزاره سوم، فناوری اطلاعات به عنوان عمده ترین محور تحول و توسعه در جامعه مطرح شده و دستاوردهای ناشی از آن به گونه ای با زندگی مردم عجین گردیده که روی گردانی و بی توجهی به آن اختلالی عظیم در جامعه به وجود می آورد. در این راستا وجود شهرهای الکترونیکی و اینترنتی در هر کشوری میتواند زمینه ی حضور تدریجی ، منطقی، علمی و اقتصادی این پدیده ی ارزشمند را فراهم نماید که در حال حاضر معیار سنجش توان علمی و قدرت کشورها برای تولید ، توزیع و استفاده از دانش است. مطالعات و بررسی های کارشناسی و اقدامات صورت گرفته پیرامون توسعه فناوری اطلاعات در جهان نشان داده است که حرکات انفرادی و توسعه پراکنده در این زمینه عموماً موفق نبوده و از کیفیت و مطلوبیت مناسبی برخوردار نیست. به همین دلیل اغلب کشورهای پیشرفته ، توسعه فناوری اطلاعات و عمومیت بخشیدن به استفاده از آن توسط مردم از طریق سیستم  های یکپارچه در قالب شهرها و شهرداریها ی الکترونیکی را دنبال می کنند.  

هر کشور متناسب با موقعیتهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خود اهداف خاصی را در رابطه با ایجاد شهرهای الکترونیکی مدنظر قرار میدهد. بر این اساس همه ی شهرهای الکترونیکی جهان الزاماً دارای اهداف مشابهی نیستند و ممکن است در برخی زمینه ها با همدیگر متفاوت باشند، اما در مجموع اهداف مشترک فراوانی را در بین آنها میتوان یافت. توسعه اقتصاد پایدار و قابل رقابت ، ارتقاء مدیریت شهری، اجرای طرح جامع شهر، بهبود بخشیدن به کیغیت خدمات و بالا بردن استانداردهای زندگی شهروندان برای زندگی در جامعه دانش محور، ارائه خدمات شهرداریها به صورت روی خط (آنلاین)  بدون تعطیلی و در همه ی اوقات شبانه روز بدون محدودیت مکانی، بخشی از اهداف شهرهای الکترونیکی محسوب میشود. همچنین توسعه امکانات خدماتی، فرهنگی، آموزشی، تجاری، فنی و تخصصی به صورت یکسان به همه شهروندان میتواند نمایانگر بخش دیگری از اهداف یک شهر الکترونیکی تلقی شود. در جمهوری اسلامی ایران نیز توسعه ی فناوری اطلاعات به منظور شناسایی، انتقال، جذب، بومی سازی و همگامی و هم راستایی با جهان دانش مورد توجه مردم و مسولین قرار گرفته است. تغییر نام وزارت پست و تلگراف و تلفن به وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، تهیه ی سند راهبردی ارتباطات و فناوری اطلاعات، **طرح تکفا و بخشنامه هایی که از طریق سازمان مدیریت و برنامه ریزی تهیه و به دستگاههای دولتی ابلاغ شده است از یک سو و تلاشهای وسیع بخش خصوصی در این زمینه از سوی دیگر ، دور نمای نسبتاً خوبی را در توسعه فناوری اطلاعات در کشور نوید می دهد. در صورتی که فرهنگ توسعه فناوری اطلاعات در بین مردم اشاعه یابد، روند کاربری آن سریع ، چشمگیر و وسیع خواهد شد و نتایج حاصل از آن در زندگی روزمره و عرصه های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی سودمند خواهد بود.

شهر الکترونیک

 شهری است که در آن اطلاعات و خدمات مورد نیاز شهروندان به صورت شبانه روزی از طریق اینترنت قابل دسترسی باشد. مفهوم جدیدی که در همین رابطه مطرح میشود ‘شهروند الکترونیک’ است. فردی که باید با فناوری اطلاعات آشنا باشد و توانایی استفاده از امکانات شهر الکترونیک را داشته باشد تا او را شهروند الکترونیک نامند (جلالی، ع:1384ص21.22.23).

در عصر حاضر اطلاعات و اطلاع رسانی، مهمترین ابزار استراژیک برای مدیریت و اداره ی صحیح همه ی واحدهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی محسوب می شود و امروزه شهر الکترونیک در جهان واژگانی آشنا و موضوعی مطرح در تمام کشورهاست. به دلیل اهمیت اطلاعات در فرآیند تصمیم گیری، فناوری اطلاعات در جهان با سرعت چشم گیری در حال توسعه است و تمامی فعالیتهای روزمره بشر را تحت تاثیر قرار داده است. تاریخ مشخصی از شروع به کار شهرهای الکترونیک در جهان وجود ندارد، اما در ایران این واژه اولین بار در سال 1379ش همراه با موضوع شهر الکترونیک جزیره کیش مطرح شد. توسعه شهرهای الکترونیک در جهان با سرعت به پیش می رود و فرصتهای بسیاری را برای محیطهای زندگی، کار و تفریح مردم به وجود می آورد. در حوزه شهری، شهرها و شهرداری های الکترونیک یکی پس از دیگری در حال ظهور هستند و در آینده ای نزدیک خدمات شهری را کاملاً دگرگون می سازند. شهرهای الکترونیک در یک جامعه ی اطلاعاتی بستری را فراهم میکنند تا مردم خود را با زندگی هزاره ی سوم که کاملا متفاوت با زندگی سنتی گذشته است، وفق دهند و تجربیات جدیدی را آغاز کنند. اگر چه تجربه ی زیادی از زندگی در شهرهای الکترونیک وجود ندارد و آینده ی این نوع زندگی نیز هنوز کاملاً مشخص نیست، اما باید پذیرفت که نسل جدید و جوان آنرا باور دارد و به عنوان یک حقیقت پذیرفته است. شهر الکترونیک بر اساس اصول و مبانی پایه ی فناوری اطلاعات و ارتباطات شکل گرفته است و به عنوان یک پدیده نو ظهور و قدرتمند، جای خود را در جهان باز کرده است. سرعت گسترش این پدیده و تاثیر گذاری آن بر ساختارهای فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی مشهود است، و می رود تا بنیانهای سنتی اداره ی جوامع را دچار تغییر و تحول کند و بدین سان، نظام جدیدی از مدیریت را وارد عرصه زندگی و فعالیت کند. میزان تاثیر گذاری فناوری اطلاعات و ارتباطات و کاربردهای آن در جهان به اندازه ای زیاد بوده که سران کشورهای جهان را به گونه ای متاثر ساخته تا برگزاری دو اجلاس مهم در سالهای 2003 و 2005 م به ترتیب در ژنو و تونس، پایه های اصول جامعه اطلاعاتی را که در آن شهرهای الکترونیک نقش مهمی دارند طراحی نموده، خود را برای تغییراات بیشتر آماده کنند. اغلب کشورهای توسعه یافته که در مواجهه با فناوریهای نوین پذیرندگی بیشتری دارند، با سرعت و به سادگی، فایده ها و مخاطرات کاربردی فناوری اطلاعات و ارتباطات را پذیرفته و با سرعت بیشتری از آن استفاده می کنند. بعضی از کشورهای در حال توسعه و یا فقیر که یا از مزایا و فرصتهای این فناوری بی اطلاعند و یا امکانات اقتصادی لازم را ندارند، در این زمینه دچار عقب ماندگی شده اند. دسته ی دیگری از کشورها وجود دارند که از نظر امکانات مالی مشکلی ندارند، اما با نگرشی ایدئولوژیک با این پدیده ی نو ظهور برخورد می کنند و باعث تاخیر و یا مانع استفاده ی مردم کشورشان از این فناوری می شوند.

شهر الکترونیک بستری را فراهم میکند تا بخش شهری، بخش خصوصی، بنگاههای اقتصادی و سایر نهادهای حقیقی و حقوقی بتوانند خدمات خود را در طول شبانه روز با سرعت، دقت و در سطح گسترده تری در اختیار مردم قرار دهند و از مشارکت مردم در اداره ی امور شهر به نحو بهتری استفاده کنند. از آنجا که سبک زندگی سنتی امروز بشر متناسب با نیاز جامعه اطلاعاتی که در حال شکل گیری می باشد نیست، ارائه یک الگوی مناسب زندگی با توجه به شرایط فرهنگی و اجتماعی جامعه مورد نظر و مناسب برای جامعه اطلاعاتی، یکی از برنامه های مهم شهرهای الکترونیک است. استفاده مفید و موثر از فناوری اطلاعات و ارتباطات مستلزم فرهنگ سازی و آموزش به مسئولان و مردم است. در صورتی که مسئولان و مردم با ابعاد مختلف شهر الکترونیک آشنا شوند و آنرا بپذیرند، سرعت توسعه این پدیده در شهر بیشتر و شانس داشتن یک شهر خوب و پاسخگو، متناسب با نیاز زمان بیشتر می شود.

ویژگیهای شهر الکترونیک

وضعیتی را تصور کنید که نه تنها درهشت ساعت کاری از شش روز هفته، بلکه در هر ساعت و در هر نقطه دلخواه که باشید بتوانید علاوه بر دسترسی به اطلاعات، به صورت تعاملی و لحظه ای از خدمات و سرویس های شهری استفاده کنید، سوالات خود را با مسئولان در میان بگذارید و پاسخ سوالات احتمالی خود را از آنها و سازمانهای شهری بدون تاخیر دریافت کنید. تصور کنید بتوانید نظرات خود را به راحتی با مسئولان شهری در میان بگذارید و حتی رای بدهید  و در تصمیم گیری مسئولان شرکت کنید. تصور کنید گروههای غیر شهری، انجمنها و سمن های مختلف بتوانند با هم و با شهرداری و شورای شهر کار کنند و با نوآوری و خلاقیتهای خود در اداره امور شهر همکاری داشته باشند. همکاری با مسئولین شهری باعث می شود تا کمیت و کیفیت خدمات شهری بهبود یابد و مردم بابت خدمات شهری هزینه ی کمتری پرداخت کنند. تصور کنید تمام ارتباطات شرکتهای صنعتی با شهر الکترونیک تحت شرایطی قرار گیرد که تمام تعاملات آنها به سادگی از راه دور انجام شود.به سخن کوتاه، شهر الکترونیک می تواند دسترسی به همه ی این تسهیلات و بسیاری تسهیلات دیگر را فراهم کند.

** طرح تکفا (طرح توسعه و کاربرد فناوری ارتباطات و اطلاعات ایران) اولین طرح جامع ICT (ارتباطات و فناوری اطلاعات) در کل کشور ایران است که معادلی از "دستور کار ملی فناوری ارتباطات و اطلاعات (NICTA)" در برخی از کشورهای دیگر به شمار می‌رود. این طرح ملی توسط یک تیم متخصص به مدیریت نصرالله جهانگرد در سال ۱۳۸۰ تدوین و در سال ۱۳۸۱ در هیئت دولت تصویب و سپس ابلاغ شد. طرح تکفا تا انتهای دولت دوم خاتمی، اجرایی شد، اما مرحله بعدی آن موسوم به تکفا۲ در سال ۸۶ متوقف شد.