فەڕڕوخیی یەزدی کێیە؟کوێندەرییە؟چی کوتووە و چی بەسەرهاتووە؟
وڵامی ئەو پرسیارانە، بە خۆف‌ترین دیمەنی بەربەرەكانیی قەڵەم و قەممە! و بەربەرەكانیی ماف و مافینگی و بەرەنگار بوونی ئازادی و دەرەبەگایەتی! و لە گژ ڕاچوونی زمان و زۆرەملی، لە تاریك‌ترین خولی مێژووی ئێران وە بیر خەڵكی دێنێتەوە! وڵامی ئەو پرسیارانە، شەوەزەنگێك لە مێژووی تاریكی ئێران وە بیر دێنێتەوە، كە دێوەزمەكانی چەرخی زۆرەملی، قۆڵیان لە قۆڵی یەكتری خستووە و بە هەڕەمە شاڵاویان بردووەتە سەر هەموو مافە ڕەواكانی خەڵكی چەوساوەی ئێران و زۆربەی نووسەرەكانیش لە برسان! یان لە ترسان! قەڵەمەكانیان هەڵپەساردووە یان كردوویاننە خولخولە! و باریكانیان بۆ پەشەدانی خەوی ئارامی زۆردارەكان پێ ڕستوون!
هەر وەها وڵامی ئەو پرسیارانە، لە لایەكی دیكەوە، قەڵافەتی سامداری پیاوێكی یەگجار بەجەرگ و نەبەزمان دەخاتە بەر چاو كە لە بن بارستایی ئەو هەمووە زۆر و زۆردارییەدا، لەو دێوەزمانە ڕاست بووەتەوە و بە قەڵەم و بە زمان خەڵكی ڕاپەڕاندووە و هەموو چین و توێژێكی لەو زۆردارانە هان داوە و لە ئاخ و داخ و ناڵە و سكاڵا و تووك و نەزای ئەو خەڵكە بەش‌خوراوە، تۆفانێكی هەستاندووە کە قەڵپەزەی شەپۆلی ئەو تۆفانە هاژاوە، كۆشك و تالاری هەموو زۆردارەكانی پێ ڕاژاوە و دێوەزمەكانیشی تا ئەو ڕادە شێت و خوودار كردووە كە خراپ‌تر لە هەموو دڕندەیەك پەلاماریان بۆ بردووە و تەنانەت بە دەرزی و دەزوو زاریان درووە و بەو حاڵەش لە گرتووخانەیان هاویشتووە و لە دوایەش شارەودەریان كردووە و ماوەیەك لە بەر چاوی خۆیان لابردووە و حەوایان داوەتە هەندەران و پاشانیش بۆ هێنانەوەی، سەدان گوریسی درۆ و دەلەسەیان وە سەر یەكتری خستووە!! بەڵام قارەمانی نەبەزی ئەو بە‌سە‌رهاتە مامۆستا “فەڕڕوخی” چ لە ئێران و چ لە هەندەران، چ لە گرتووخانە و چ لە دەرەوە، تەنیا كارێك كە كردوویەتی، بەربەرەكانی دەگەڵ دێوەزمەكانی ئازادی‌‌خۆر بووە و تەنیا كارێك كە نەیكردووە، خۆ بە دەستەوەدان و سەر دانەواندن لە بەرانبەر ستەمگەران و خوێن‌مژانی ڕۆژگار بووە و پاش عومرێك بەربەرەكانی و گیانبازی و هاوار و زاڵە، لە گرتووخانەی نامەردان‌دا گیانی خۆی لە دەست دا و بە نامرادی سەری نایەوە.
ئەوە ئێوە و ئەوەش وڵامی ئەو پرسیارانە:
لە ساڵی 1268ی هەتاوی، بنەماڵەیەكی نەدار و دەست‌كورت ـ بەڵام دڵاوا و كاركەر و دیندار ـ لە شاری “یەزد”، خودا كوڕێكیان دەداتێ و ناوی دەنێن “محەممەد” و ئیبڕاهیمی بابی لە كاتی خۆی‌دا لە قوتاب‌خانەی شار ـ بە ناوی “دارالمرسلین” (دارولمورسەلین) ـ ئەو كوڕەی وەبەر خوێندن دەنێ. ئەو قوتاب‌خانەیە لە بەر ئەوەی ئینگلیسییەكان پێكیانەوەناوە و هەر خۆشیان هەڵیدەسووڕێنن، وە لە ڕاستی‌دا قەلەمندارەیەكە بۆ سیخوڕەكانی بریتانیای كەبیر! زۆربەی گەنج و لاوەكان، سێبەری ئەو قوتاب‌خانەیە لە سەر سەری خۆیان زۆر بە قورس و گران دەزانن و “محەممەد فەڕڕوخی” سەرەڕای ئەوە لە هەموان پتر، لە سێبەری ڕەشی ئەو قوتاب‌خانەیە جاڕزە، ناتوانێ وەكوو ئەوانی دیكە جاڕزێكی كوڕومات بێ و هیچ نەڵێ، بەڵكوو لەناكاو وە زاڵە دێ و لە چەند هۆنراوەیەك‌دا سەروگوێلاكی ئینگلیسییەكان وە بەر تەوس و پلاری قەڵەمەكەی دەدا و بەو چەشنە پیتە تیژ و تاڵانە، خەڵكەكەیان لێ هان دەدا: “ئەی خەڵكینە! ئێوە مسوڵمانن، بۆچی منداڵی خۆتان دەنێرنە قوتاب‌خانەی خاچ‌پەرستەكان!! ئایا بیرتان لەوە نەكردووەتەوە كە پاشەڕۆژی ئەو هەڵەیە چییە؟!”1
دوای دەنگدانەوەی ئەو هاوارە و بڵاو بوونەوەی ئەو هۆنراوانە، سەرۆكی قوتاب‌خانەكە و ژومارەیەك لە بەكرێ‌گیراوەكان، محەممەد فەڕڕوخی بە تاوانی گێرەشێوێنی لەو قوتاب‌خانە وەدەردەنێن و محەممەد فەڕڕوخی(کە ئەوکات تەمەنی شازدە ساڵ دەبێ) لەوە بەولاوە ناچار دەبێ کە لە باتی دەرس خوێندن، بە هێزی بڕووكەسەوادێك كە هەیەتی، دەست بە خوێندنەوەی كتێبەكان بكا و بە بەركار كردن و ڕەنج بردن و نان پەیدا كردن، ڕووكاری زانین و ئاگادارییەكەی حەوا دا.
لەو كاتەدا کە هەنگەمەی “مەشڕووتەخوازی” لە حەوای ئێران دەنگ دەداتەوە، محەممەد فەڕڕوخی كە ئەو هەوایەی زۆر بە كەیفێ دەبێ، دەسبەجێ ڕەگەڵ مەشڕووتەخوازان دەكەوێ و دەبێتە ئەندامێکی”حیزبی دیمۆکراتی ئێران” و لە نەورۆزی ساڵی 1288ی هەتاوی‌دا لێی دەگێڕنەوە كە بە نێوی هۆنەرێك، بۆ بەڕێوە بردنی داب و یاسای جێژنی نەورۆز لەو كۆڕە گەورەدا هاوبەشی بكا. لەو كۆڕەدا دوای ئەوە ژمارەیەك لە هۆنەران لە ترسان یان لە برسان، یان بە پێی داب هەتا دەتوانن بە حكوومەت و دەست‌وپێوەندی حكوومەت هەڵدەڵێن و دەست‌خۆشانەی خۆیان بە چەوری و شیرنی وەردەگرن! ئەو جار نۆرەی مامۆستا فەڕڕوخی دێ و مامۆستا فەڕڕوخی لە باتی پێهەڵکوتن، لە هۆنراوەیەك‌دا هەتا دەتوانێ سەروگوێلاكی «ضَیغَمُ‌الدَّولَه» (زەیغەموددەولە) ـ فەرمانداری یەزد ـ دەكوتێ و سەری پلارەكانی بە گەورەتر لەویش دەگەیەنێ و لە حاڵیك‌دا كە چاوی تەماشاچییەكان وەكوو ئاڵقەچەقۆیان لێ هاتووە و هەموو ئەندامیان بووەتە گوێ! لەپڕدا گوڕڕەی”بژی بژی، دەست خۆش” و قریوەی ئازادی‌خوازان، میچی هۆدەكەی فەرمانداری دەلەرزێنێتەوە و زەیغەموددەولەی فەرماندار لەو گوڕڕەیە چوارچاو دەبێ و بەو قریوە و چەپڵە‌لێدانە وەها شێت و خوودار دەبێ، كە هەر لەو كۆڕەدا فەرمان دەدا مامۆستا فەڕڕوخی بگرن و لە گرتووخانەی هاوێن و دەسبەجێش لێپرسینەوە لەو دەست پێبكەن. لە جەنگەی لێپرسینەوەدا چونكە مامۆستا فەڕڕوخی ئامادە نابێ باداتەوە و لە سەر قسەكانی شێلگیرتر دەبێ و زۆرتر مەردازایی لە خۆی نیشان دەدا، زەیغەموددەولە پتر شێت و خوودار دەبێ و زیاتر لە كەوڵی ئینسانەتی دەڕواتە دەر و وەكوو دەرەبەگێكی “سەدەكانی نێوەڕاست”، فەرمان بە نۆكەرەكانی دەدا كە بە دەرزی و دەزوو زاری مامۆستا فەڕڕوخی بدروون!!
ڕووناكبیران و ئازادی‌خوازان كاتێك ئەو هەواڵە تاڵە دەبیستن و دەبینن كە دەرەبەگێكی “بەختیاری” ئاوا بە بێ‌شەرمی كەڵەزەڕی دەكا و لە سەردەمی مەشڕووتەدا ئاوا گوڵێك بە ئاو دادەدا! تێكڕا هەڕا دەكەنە تێلگڕاف‌خانە و بە ناردنی تێلگڕافێك، تەواوی نوێنەرەكانی “كۆڕی تەگبیری نەتەوایەتی” (مجلسِ شورایِ ملّی) لەو كەتن و پەندە ئاگادار دەكەن و نوێنەرەكان بە هەڕەمە “وەزیری نێوخۆ” وە ژێر پرسیار دەخەن و وەزیری نێوخۆ چەند كەڕەت لە سەریەك سوێند دەخوا كە ئاوا كارێك هەر ڕووی نەداوە و ڕانەبردووە!! بەڵام هەر لەو كاتەدا، مامۆستا فەڕڕوخی بە دم‌ولێوی خوێناوییەوە لە گرتووخانەی شاری یەزددا زیندانی بوو.
مامۆستا فەڕڕوخی دوای دوو مانگ خۆی لە گرتووخانە دەرباز دەکا و بەر لە هەڵاتن، بە ڕەژی ئەو دوو شێعرە لە دیواری گرتووخانە دەنووسێ:
به زندان نگردد اگر عمر طی من و ضَیغَمُ‌الدَّولَه و ملكِ ری
به آزادی ار شد مرا بخت یار برآرم از آن بختیاری دمار [1]
دوای ئەو ڕووداوە، زەیغەموددەولە لێدەكەوێ و «فَخرُالمُلك» (فەخرولمولک) جێگای ئەو دەگرێ و دڵ‌خۆشیی مامۆستا فەڕڕوخی دەداتەوە.
لە ساڵی 1299ی هەتاوی‌دا مامۆستا فەڕڕوخی خۆی دەگەیەنێتە تاران و ڕەگەڵ سێڵاوی ئازادی‌خوازەكان دەكەوێ و هۆنراوەیەكی زۆر بە تەكان سەبارەت بە دادخوازی و ڕادانی سڕوسیپاڵی ستەمگەران بڵاو دەكاتەوە! دەڵێن دار هەڵیهێنییەوە زیانی‌خورۆ دیاری دەدا!! بەو هۆیە “رضاخان میرپنج” (ڕەزا میرپەنج) ــ سەرکردەی سپاـ بە هۆنراوەكانی مامۆستا، بیرگەی ئاڵۆز دەبێ و هاوار دەبا بۆ “كۆڕی تەگبیری نەتەوایەتی” و لە چنگ مامۆستا فەڕووخی سكاڵا دەكا و بە نوێنەرەكان ڕادەگەیەنێ كە: “ئەگەر ئێوە ئەو كابرایەم لە كۆڵ نەكەنەوە، ناچارم بۆخۆم هەر چەندی بتوانم دەگەڵی بكەم!!”
مامۆستا فەڕڕوخی لە جەنگەی هەڵایسانی شەڕی یەكەمی جیهانی‌دا كۆچێك دەكا بۆ «بَینُ‌النَّهرَین» (عێراق) و لەوێش ئینگلیسییەكان هێندەی وە دوو دەكەون و زۆری بۆ دێنن، ناچار دەبێ كە بە پێیان بێتەوە بۆ ئێران.
مامۆستا فەڕڕوخی لە كاتی بەستنی گرێ‌بەستی شەرماویی 1919 كە ئێران بە پێی ئەو گرێ‌بەستە دەچووە بەر چنگی ئینگلیسییەكان، زۆر بەگشتی هەڵبەزییەوە و بەرەنگاری «وُثوقُ‌الدَّولَه» (وسوقوددەولە) ــ سەرۆک‌وەزیرانی ئەوکات ــ بوو و لە ئاكام‌دا ماوەیەكی زۆر خرایە گرتووخانەی ژمارە یەكی تاران، بەڵام زبری و زۆریی ژیانی گرتووخانە، تیغی زمان و قەڵەمی مامۆستای چاك‌تر دەسوو و ڕۆژ بە ڕۆژ تیژتری دەكردن؛ بەو هۆیە ئەو ڕۆژەی كە لە گرتووخانە هاتە دەر، یەك‌جێ لە “ئەحمەدشا”ی هەڵپێچا و بەوە تاوانباری كرد كە لایەنگیری لەو گرێ‌بەستە شەرماوییە كردووە و پشتی وسوقوددەولەی گرتووە، وە ئەحمەدشا لە چنگ مامۆستا سكاڵای بردە «عَدلِیَّه» [=دادگا] و لە ئاكام‌دا وسوقوددەولە لێخرا و كارەكە سەرپۆش كرا.
مامۆستا فەڕڕوخی لە جەنگەی كوودەتای 1299 چەند مانگێك لە باغی “سەردار ئیعتیماد” زیندانی كرا.
مامۆستا فەڕڕوخی لە ساڵی 1300ی هەتاوی لە نێو دنیایەك كەند و كۆسپ‌دا، ڕۆژنامەی “تۆفان”ی بڵاو كردەوە و لەو كاتەدا كە هێندێك لە ڕۆژنامەنووسەكان لە ترسان یان لە برسان بە خاوەن دەستەڵاتەكانیان هەڵدەكوت، مامۆستا شەپۆلی هاژاوی تۆفانەكەی ئاوقای سەروگوێلاكی ڕەزاخان میرپەنج ــ سەرکردەی سپا ــ دەكرد و بەتەواوی لەو پیاوە سەرەڕۆیەی هەڵكێڵابوو. بەو هۆیە چەند جاران “تۆفان” ڕادەوەستێندرا و دووبارە وەڕێ دەكەوتەوە و لە جەنگەی لە كاركەوتنی ڕۆژنامەی تۆفان، پەیامی ئازادی‌خوازیی مامۆستا و هەر وا دەربڕینی دەردی دڵی خەڵكی بە پێنووسی مامۆستا لە ڕۆژنامەكانی “پەیکار”، “قیام”، “ستارەی شەرق” و “تەلیعەی ئەفکار” [2] بڵاو دەكرانەوە.
ڕۆژنامەی تۆفان بە كلیشەی سوور و ڕەنگی خوێنی شۆڕشگێڕان چاپ دەكرا و سەروتارەكانی گڕی ئاگری تووڕەیی نەتەوەی بەش‌خوراو و چەوساوەی لێ بڵیند دەبوو؛ بۆ نموونە یەكێك لە سەروتارەكانی ئەوە بوو:
«اَبوالهُوْلِ اِرتِجاع» [= دێوەزمەی کۆنەپەرستی]؛ و لە بن ئەو سەردێڕەدا نووسیبووی:
“ستەم و چەوساوەیی ڕۆژ بە ڕۆژ پتر دەبێ. نۆكەرەكانی ئینگلیس لە تەواوی وڵاتەكانی ڕۆژهەڵات و بەتایبەت لە عێراق و لە ئێران، بە چوارناڵە هەڵیانكووتاوەتە سەر هەموو مافە ڕەواكانی خەڵكی و دەستە چەپەڵەكانی خۆیان هەتا هەنیشك بە خوێنی پاكی ئازادی‌خوازان ڕەنگاندووە و تازە ئیدی مان گرتن و تەگبیر و ڕا هیچ كەلكێكی نەماوە؛ یان دەبێ وەكوو سەركردە مەردازاكانی ئیسلام ـ “حوسێن”(ع) و ”مَُصعب بن زُبَیر” (موسعەبی بنی زوبەیر) داوێنی پیاوەتی بە لادا كەین و چش لە گیان و مان بكەین و بەختەوەریی ئەبەدی وە دەست خۆمان خەین؛ یان بە پەیڕەوی لە شێخی گەورە “نەسیرەددین تووسی” بۆ بەتڵاندنی ئەبوولهولی ئیرتجاع هاوار بۆ هەلاكۆیەكی بەرین!”
ڕەزاخان ــ سەرکردەی سپاــ، دوای بڵاوبوونەوەی چەند وتارێكی ئاوا توند و ئاوراوی، نامەیەكی لە کۆڕی تەگبیری نەتەوایەتی نووسی و داوای لێپرسینەوەی لە مامۆستا فەڕڕوخی كرد و ئەو ڕۆژە كە ڕەزاخان بوو بە”ڕەزاشا”، بە ناوی دابین كردنی هێمنایەتی و ئارامیی وڵات، چەند هەنگاوێكی هەڵێناوە، كە یەكێكیان شارەودەر كردن و زیندانی كردنی مامۆستا فەڕڕوخی بوو بۆ شاری “كرمان”.
مامۆستا فەڕڕوخی دوای هاتنە دەر لە گرتووخانە و هاتنەوە لە تاراوگە، بۆ هاوبەشی كردن لە جێژنی دەیەمین ساڵی شوڕشی ئۆكتۆبر، چووە وڵاتی سۆڤییەت و هۆنراوەیەكی ئاوراوی و شۆڕشگێڕانەی خوێندەوە كە لە ڕۆژنامەكان‌دا بڵاو كرایەوە.
مامۆستا فەڕڕوخی دوای گەڕانەوە بۆ ئێران و لە ساڵی 1307(ی هەتاوی)دا، لە لایەن خەڵكی شاری یەزدەوە بۆ نوێنەریی لە کۆڕی تەگبیری نەتەوایەتی هەڵبژێردرا و حكوومەتیش لەو كارەدا دەستی تێدابوو، چونكە پێی وا بوو ئەگەر مامۆستا ببێتە نوێنەر لە کۆڕی تەگبیری نەتەوایەتی، لە لایەكەوە لە دڵی خەڵكی ناڕازی‌دا ئەو قودبەی نامێنێ و لە لایەكی دیكەشەوە بە هۆی نیزیك بوونەوە لە حكوومەت نەرم دەبێ و وردەوردە دەتوێتەوە! بەڵام داهاتووی مامۆستا نیشانی دا كە ئەو حیسابە لە هەشتی مشتێكیشی وا نییە، چونكە مامۆستا ئەو ڕۆژەی پێی نا کۆڕی تەگبیری نەتەوایەتی، ئەو جێگایەی كردە گۆڕەپانی بەربەرەكانی دەگەڵ زۆرداران و ستەمگەران و بەو هۆیە دەست‌وپێوەندی حكوومەت لەو كۆڕەدا بە پێچەوانەی یاسای توندی پاراستنی نوێنەران، چەند جار مامۆستایان وە بەر مست و شەقەزللە دا و هەڕەشەیان لێ كرد كە بیكووژن، هەر بۆیە مامۆستا ناچار بوو هەڵێ بۆ عرووسیات، بەڵام لە بەر ئەوە كە بیر و بڕوای مامۆستا فەڕڕوخی دەگەڵ هەوای ئەو مەڵبەندە نەدەحەواوە و لە چەند وتارێكی توند و ئاوراوی‌دا دەزگای میرایەتیی سۆڤیەتی وەبەر تیر و تانە دا، پیاوەكانی دەرك و دیوان لە میرایەتیی سۆڤیەت لە مامۆستا تۆران و مامۆستایان داوە دەست نوێنەری ڕامیاریی ئێران لەو وڵاتە و پاش باس‌وخوازێكی زۆر، پەروانەی كۆچ كردن بۆ ئاڵمانیان دا دەست مامۆستا.
مامۆستا فەڕڕوخی لە ئاڵمانیش بێكار دانەنیشت و بە هۆی چەند وتارێكی توند ـ كە لە ڕۆژنامەی «پەیكار»دا بڵاو دەكرانەوە ـ حوكماتی ملهوڕی و زۆرەملی لە ئێران‌دا زۆر بە جوانی وە بەر چاو دەخست و لەو كاتەدا كە لە ئێران لە ترسی ڕەزاشا كەڵ بە موو بەند بوو، مامۆستا فەڕڕوخی باسی لە داردانی ڕەزاشای دەهێنایە گۆڕێ!! و دەیكوت:
بود اگر جامعه بیدار در این دارِ خراب جایِ سردارِ سپه، جز به سرِ دار نبود [3]
و هەر وا دەیكوت:
به روزگارِ رضا هر كه را كه من دیدم هزار مرتبه فریادِ نارضایی زد [4]
ڕەزاشا بە بیستنەوەی ئەو قسانە، لە ئەوپەڕی ئاڵۆزی و تووڕەیی‌دا فەرمانی دا بە باڵوێزی ئێران لە ئاڵمان کە ڕانەوەستێ لە هەڵسووڕێنەری ڕۆژنامەی پەیكار و نووسەرەكانی و لە دادگای ئاڵمان سكاڵا بكا و بۆ هەموو كەسێكی ڕوون بكاتەوە کە لە ئێران‌دا جگە لە یاساكانی «حكوومەتی مەشڕووتە» هیچ یاسایەكی دیكە بەڕێوە ناچێ و هیچ كەس ستەمی لێ ناكرێ!!
دادگای ئاڵمان كۆڕی داوەریی پێك‌هێنا و مامۆستا فەڕڕوخی لەو كۆڕەش‌دا بە بەڵگەی ڕوون و ئاشكرا نیشانی دا كە «ڕەزاشا» لە ئێران لە هیچ ستەمێك دەست هەڵناگرێ و قوڕقوڕۆچكەی حەق‌بێژانی وەها ڕێك‌كوشیوە كە هیچ كەس لە ترسی گیانی خۆی ناوێرێ لە چنگ ئەو ملهوڕە هاوار بكا!
ڕەزاشا كە بەو سكاڵایەش چنگی لە مامۆستا گیر نەبوو، یەگ‌جاری گڕی گرت و ئەوەندەی دیكەش ڕقی لێهەڵگرت! وە هەرچی بیریشی دەكردەوە هیچی بۆ نەدەكرا، بەڵام میرایەتیی ئاڵمان كە بەرەو پەستی و خۆپەرستی دەهاتەخوار، لەنەكاو دەست‌وپێوەندی حوكمات لە بەر دڵی ڕەزاشا بیانوویان بە مامۆستا گرت و هەڵیانپێچا كە دەبێ لە ئاڵمان بڕواتەدەر! وە هەڵكەوتیش وا بوو كە لەو كاتەدا «تەیموورتاش» (وەزیری دەربار)، چاوی بە مامۆستا فەڕڕوخی كەوت و بە زمان‌لووسی و شات‌وشووت مامۆستای فریو دا كە بگەڕێتەوە بۆ ئێران. مامۆستا بە چاووڕاوی ئەو وەزیرە بەكرێگیراوە هەڵخەڵەتا و هاتەوە بۆ ئێران. دیار بوو مامۆستا ئەجەلی هاتبوو و دەبوو بە پێی خۆی بێتەوە بۆ كوشتارگای خۆی و چارەنووس چاوی مامۆستای لە دیتنی ئەو ڕاستەقینە نوساندبوو كە: «ڕەزاشا هەر ڕەزاشایە و هەتا توانای زۆرتر بێ پتر دەستی بە خوێنی ئازادی‌خوازان سوور دەكا!!».
مامۆستا کاتێک کە هاتەوە بۆ ئێران، لەڕێوە نەیانگرت و تەنانەت بۆ چاونووساندنی خەڵک، شارەبانی مانگێ چوار قڕانیشی مووچە و مانگانە بۆ بڕییەوە و مامۆستا مانگی هەوەڵ و دووەم بە نابەدڵی و پێناخۆش بوون ئەو چوار قڕانەی وەردەگرت و دەیداوە بە قەرزدارەكانی و لە مانگی سێیەم‌دا بە نووسینی نامەیەك بەو ڕەنگە، لە وەرگرتنی ئەو مووچەیە خۆی كێشاوە:
« از مَراحمِ خصوصیِ حضرتِ اجل متشكّر، وَ چون دوستانم تقبّل نموده‌اند ماهانه هر كدام به قدر توانایی برای اداره‌ی زندگی كمكم فرمایند، این وجه را به مصرفِ لازم‌تری رسانده وَ بنده را متشكّر فرمایید. فرّخی ـ مدیرِ روزنامه‌ی توفان». [5]
بەڵام هەر لە سەرەتای هاتنەوەی مامۆستا، «سَرلَشکَر آیرُم» (سەرلەشکر ئایرۆم) ــ سەرۆكی شارەبانی ـــ لە بنەوە و بە فەرمانی شا، مامۆستا و ئاشناكانی دەخاتە ژێر چاوەدێری و كەم هەتا زۆر چلۆنایەتیی ژیانی مامۆستا بە دەفتەری تایبەتیی شاهەنشاهی هەواڵ دەدرێ. لە نامەی (ژمارە 612ی ڕێکەوتی12/6/13) دەفتەری تایبەتی شاهەنشاهی لە شارەبانی دەپرسێ كە «فەڕڕوخی خەریكی چییە؟» شارەبانی لە وڵام‌دا دەڵێ: «بێكارە و هام‌وشۆی هیچ كەس ناكا و خەریكی هیچ كارێك نییە».
لە ساڵی 1314 كە «ڕوکنوددین موختار» دەكرێتە عۆدەداری كاروباری شارەبانی، ژیانی مامۆستا دەكەوێتە ئەوپەڕی تاڵی و ناخۆشییەوە و ڕۆژبەڕۆژ جێگای پێ تەنگ‌تر دەكرێ؛ بەو ڕەنگە كە «موختار» كاغەزفرۆشێك (بە ناوی «كتابچی») فێر دەكا و بە هەڕەشە و تەما وەبەرنان هانی دەدا كە داوای قەرزێكی زۆری كاغەز كڕین لە مامۆستا بكا و چونكە مامۆستا پووڵی نابێ، موختار، كتابچی هان دەدا كە سكاڵای قەرزكوێری لە مامۆستا بكا و دادگا بەو تاوانە دەیخاتە گرتووخانە و لە گرتووخانە بە دەستی خۆی تووشی گرفت و ئازارێک دەبێ كە هاوکات دەگەڵ ئەو ڕووداوە دەنووسێ:
زین محبسِ تنگ در گشودم رفتم زنجیرِ ستم پاره نمودم رفتم
بی‌چیز و گرسنه و تهی‌دست و فقیر زان سان كه نخست آمده‌بودم رفتم [6]
وە لە ئاكامی ماریجەیەكی زۆر لەو گرفت و ئازارە ڕزگار دەبێ، بەڵام لە جەنگەی ئەو گرفت و ئازارەدا كە هۆشی بە سەر خۆیەوە نابێ و قسان دەپەڕێنێ، «فَرهَت» (فەرهەت) ــ دادستانی ئەوكات ــ دەرفەت دێنێ و دۆسییەیەكی بۆ ساز دەكا كە فەڕڕوخی لە كاتی لێپرسینەوەدا قسەی ناحەزی بە شا كوتووە و لە ئاكامی دادگای سەرەتایی لە ڕێکەوتی 1317/8/7 مامۆستا بە 27 مانگ زیندان مەحكووم دەكرێ و هەر وا بە هاندانی فەرهەت لە «دادگاه تجدید نظر»(دادگای پێداچوونەوە)دا بە سێ ساڵ زیندان مەحكووم دەكرێ، بەڵام مامۆستا هەر دوو جاران لە دیتنی بڕیارەكەی دادگا خۆی دەگرێ.
مامۆستا لە زیندانی “قەسر” بۆ زیندانی ژمارە 3ی تاران دەگوێزرێتەوە و دەخرێتە نێو زیندانی تاکەکەسییەوە و هەموو پێداویستییەکانی ژیانی لێ دەبڕن؛ وەكوو خۆراك، بەرگ و شمەك، سیغار، حەمام و ئیدیکە، بۆ ئەوەی مامۆستا تەنبێ بێ و ئەوەی تا ئێستا كوتوویەتی ئیدی نەیڵێ، بەڵام مامۆستا ئێستاش باناداتەوە و بە ئیشتیای ئەوان نابزوێتەوە، بەڵكوو لە سەر ئەو حاڵەش‌ڕا پڕ بە زاری هاوار لە چنگ زوڵم و ستەم دەكا و لە دیواری گرتووخانەكە دەنووسێ:
بهرِ من این زندگانی غیرِ جان كندن نبود مرگ را هر روز دیدم در نقابِ زندگی [7]
بەڵام ئەو ستەمگەرە دڕندانە تەنانەت ئەو ژیانە تاڵەشیان بە مامۆستا ڕەوا نەدەدی و ڕۆژێكی ژەهریان لە چێشتەكەی كردبوو و پێی زانی و نەیخوارد، هەتا شەوێكی بردیان بۆ نەخۆش‌خانەیەكی نێو زیندان و “پزیشک ئەحمەدی” ئامپوولی هەوای لە دەمارەکانی لەشی كرد و ئەو پیاوە نەبەزەی كوشت و ئەو بانگ و گوڕڕە و هاوارەی لە بن حەوای ئێران یەك‌جێ خپ كرد! بەڵام دوای كوشتنی مامۆستا فەڕڕوخی، سەرۆكی گرتووخانەی ئەو كات، “یاوەر نیروومەند”، بە نووسینی نامەیەك هەواڵێكی ئاوای بە “ئیداره‌ی ئاگاهی” دا: «محمد فرّخی فرزندِ ابراهیم در تاریخ 1318/7/25 به مرضِ مالاریا و نِفریت فوت كرده است». [8]
بەڵام دوو ساڵی تەواو لەو ڕێكەوتە تێنەپەڕی كە تەختی ڕەزاشا سەرەونخوون بوو. لە خەرمانانی ساڵی 1320 لە كاتی لێپرسینەوە لە دارودەستەی شارەبانی و هەر وا لێپرسینەوە لە سەرپاس موختاری و پزیشک ئەحمەدی ئاشكرا بوو كە پزیشک ئەحمەدی بە هۆی لێ ئاژن كردنی ئامپوولی هەوا بە یارمەتیی چەند كەسێك مامۆستا فەڕڕوخیی كوشتووە. لە نێو تاوانبارەكان‌دا چونكە پزیشک ئەحمەدی دراوێكی زۆری نەبوو كە خۆی پێ دەرباز بكا، لە مەیدانی “سپە” لە دار دەدرێ و ملی بە پەتەوە دەكرێ و بە دووی مامۆستا فەڕڕوخی‌دا بۆ ئەو دنیا بەڕێ دەكرێ، هەتا لە وێ تۆڵەی ئەو ستەمە ناڕەوایەی لێ بستێندرێتەوە.
ئەوە بوو كورتەی ژیان‌نامەی یەكێك لە هاواركەرانی نەبەزی مێژووی بەربەرەكانی دەگەڵ زۆرەملی و ملهوڕی كە لە دیمەنی وێنەیەكی ڕەنگی، خستمانە بەر چاوی ئێوە. وە دەگەڵ ئەوە كە زۆریش تێكۆشاین كە ئەو وێنەیە دەگەڵ خاوەنەكەی بەتەواوی یەكتر بگرنەوە، كەچی ئاخرییەكەی دوو خاڵی دزێوی محەممەد فەڕڕوخی لەو وێنەدا خۆیان شاردەوە و ناچارین دوای گێڕانەوەی نەزیلەیەك ئەو خاڵە دزێوانەش لەو وێنەدا وەدەر بخەین:
دەگێڕنەوە شەنگەكوڕێكی بۆشناغ كە چاوێكی قیچ دەبێ و لاسمێڵێكی زگماك كەتۆر دەبێ، دێتە لای وێنەهەڵگرێكی ئاشنای، كە چەند وێنەی لێ هەڵگرێ. ئاشناكەی هەتا كاتی خۆی وێنەكان ئامادە دەكا و دەبینێ كە ئەو وێنانە بەڕاستی جوانن و حەیفە چاوی قیچ و سمێڵی كەتۆر ئەو وێنانە دزێو بكا. بەو هۆیە دێنێ چاوە قیچەكەی بە چاوێكی جوان نیشان دەدا و سمێڵەكەشی بۆ چاك دەكا. بەڵام كاتێك گەنجەكە دێتەوە بۆ وێنەكانی و ئەو وێنانە دەبینێ، زۆر بە تووڕەیی ئەو وێنانە بە سەر وێنەهەڵگرەكەدا دەداتەوە و زۆر بەتوندی بە سەری‌دا دەگوڕڕێنێ كە جارێكی دیكە قەت كارێكی وا مەكە كە پووڵ لە من وەرگری و وێنەی كەسێكی دیكە هەڵگری و بیدەی بە من!!
کە وا بوو بۆ ئەوەی ئەو وێنەیەمان بە سەردا نەدرێتەوە، دێنین ئەو دوو خاڵە دزێوەش لە وێنەی محەممەدی فەڕڕوخی‌دا وەدەردە خەین:
یەكەم؛ محەممەدی فەڕڕوخی جارێكی لە خۆڕا هێرشێكی بردووەتە سەر كوردەكان و تاوانباری كردوون كە موكریان و سندووس و سەڵماس و خۆی و سابڵاغیان پێكوت كردووە!:
مكری و سلدوز و سلماس و خوی و ساوجبلاغ
سر به سر پامال شد ز اكراد آذربایجان [9]
وە لەبەر تووڕەیی نەپڕژاوەتە سەر ئەوە كە بیر لە قسەكەی خۆشی بكاتەوە؛ چونكە كوردەكانی «آذَربایَجان» ئاخر هەر ئەو كەسانەن كە لەو مەڵبەندانەدا دەژین؛ دەی چۆن خەڵكی ئەو مەڵبەندانە ئەو مەڵبەندانەیان پێكوت كردووە؟! وە ئەوەش كەم‌بەختییەكی نەتەوەی كوردە كە هەر كەس تووڕەیی‌یەكی بە سەردا هات، لەخوڕا بە سەر ئەو نەتەوەیەدا دەگوڕڕێنێ و لە خۆڕا بە سەری‌دا دەبۆڵێنێ؛ وەكوو “عیشقی” و “ئەحمەد کیسرەوی” و ئیدیكە. دیارە بەخشینی ئەو تاوانانە و چاوپۆشی لەو هێرشە ناڕەوایانە مافی نەتەوەیەكە و ئێمە بەتەنیا ناتوانین ئەوانە جەبە بكەین؛ بەڵام هیوادارین نەتەوەی كورد بە پشوودرێژی و لێبووردەیی و هەراویی دڵ و بە مەندیی شۆڕشی خۆی، ئەو تەپ‌‌وتۆزانە بە هێند نەگرێ و ئەو پیاوە نەبەزە لەو تاوانە جەبە بكا.
دووەم؛ محەممەد فەڕڕوخی لە بەشی دوای بەربەرەكانییەكەی لە گرتووخانەدا، لە ساڵی 1316 لە برسان و لە تەنیایی ئەوەندە جاڕز دەبێ كە بە مەبەستی خۆ كوشتن بڕێك تریاك دەخوا و کاتێک كە تێك‌هەڵدەگلێ، زیندانییەكان پێی دەزانن و هاوار لە “پزیشکی قانوونی” دەكەن و ناهێڵن محەممەد فەڕڕوخی خۆی بكووژێ.
جا دەگەڵ سەرینج دان لەو مەبەستە كە محەممەد فەڕڕوخی ئیمانێكی پتوونی بە خودا هەبووە و لە زۆربەیەك لە شێعرەكانی‌دا هاواری لە خودا كردووە و پاڕاوەتەوە كە خودا كۆشك و تالاری ستەمگەرەكان تێك‌ڕووخێنێ و بە ئاشکرایی دەڵێ هەر خودا چارەسازە:
بیچارگی ز چار طرف چون شود دوچار غیر از خدایِ عَزَّوَجَل چاره‌ساز نیست [10]
هەر وەها ئیمانێكی پتوونی بە زیندووبوونەوە و ڕۆژی جەزا هەبووە و لە شێعرەكانی‌دا دەڵێ:
«لە دنیای دیكە ڕاست دەبمەوە و یاساكانی داوەری لە كۆڕی جەزا ئەستاندن‌دا دەگەڵ ڕووحانییەكان پێشنیار دەكەم.»2 خۆكوشتن بۆ ئیماندارێكی ئاوا، دیارە گوناهێكی یەگجار زۆر گەورەیە و چونكە لێپرسینەوەی ئەو تاوانەش مافی خودایە، دیارە هیچ كەس لەو بارەوە هیچ كارە نییە؛ بەڵام هیوادارین كە خودا بە هەراویی بەخشینەكەی، ئەو پیاوە ستەم‌لێكراوە جەبە بكا و لە تاوانەكانی دیكەشی خۆش بێ.
پەڕاوێزەكان:
(1) یەكێك لە هۆنراوەكانی ئەوە بوو:
دین ز دستِ مردم بُرد، فكرهایِ شیطانی
جمله طفلِ خود بردند، در سرایِ نصرانی [دیوان فرخی یزدی، اشعارِ مُتفرّقه، ص 205]
(2) می‌روم در مجلسِ روحانیان ِآخرت
وندر آنجا بی كُتَك، طرحِ قوانین می‌كنم [دیوانی فرخی یزدی، اشعار متفرقه، ێ 186]
سەرچاوەکان:
1. آژند، یعقوب(ترجمه و تدوین)؛ ادبیات نوین ایران (از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی)، تهران: امیرکبیر؛ چاپ اول: 1363
2. اسحاق، محمد؛ سخنوران نامی ایران در تاریخ معاصر؛ تهران: طلوع و سیروس؛ چاپ دوم: 1363
3. براون، ادوارد؛ تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دوره‌ی مشروطیت؛ ترجمه‌ی: محمد عباسی (و) رضا صالح‌زاده؛ تهران: کانون معرفت، 1341
4. یزدی، فرخی؛ دیوان (غزلیات و قصاید و قطعات و رباعیات)؛ با تصحیح و مقدمه در شرح احوال شاعر، به قلم: حسین مکی؛ تهران: امیرکبیر؛ چاپ هشتم: 1357
پاشکۆ
ئەو چەند دێڕەی خواروو، کە لە دەقی وتارەکەی مامۆستا ئەحمەدیان‌دا نین، بۆ تێگەیشتن لە مانای شێعرە فارسییە‌کان و هەر وەها چەند ڕستە یان پاڕاگڕافی فارسی (کە لە دەقی وتارەکەدا بەبێ مانا کردنەوە خراونەتە ڕوو)، وەک پاشکۆیەک بە پێویست زاندرا بخرێتە ئێرەوە. لە نێو دەقی وتارەکەی مامۆستادا، ئەو ژمارانەی لە نێو کرووشە ([ ])دا هاتوون، پێوەندییان بەو بەشە (واتا: بەو پاشکۆیە) هەیە.
[1] واتا: مەگین هەموو تەمەنم لە زیندان‌دا تێپەڕ بێ، دەنا من و زەیغەموددەولە یەکتر هەر دەبینینەوە/ ئەگەر بەختی ئەوەم هەبێ کە لە زیندان ئازاد بم، بەو «بەختیاری»یە دەڵێم پووتێک چەند کیلۆیە. (ڕوون کردنەوە: «بەختیاری» عەشیرەتێکی ناسراون. وا دیارە «زەیغەموددەولە» سەر بەو عەشیرەتە بووە).
ئەو دوو بەیتە ـ کە بەناوبانگ‌ترین شێعری فەڕڕوخیی یەزدییە ـ لە نێو دیوانەکەی‌دا (کە «حسین مکی»(حوسێن مەککی) ئەرکی ساغ کردنەوە و پێشەکی لە سەر نووسینی لە ئەستۆ گرتووە) نەهاتووە، بەڵام لە پێشەکیی دیوانەکەدا هاتووە(بڕواننە: دیوان فرخی یزدی، مقدمه، ص 20). دیوانی فەڕڕوخیی یەزدی جیا لە غەزەلەکان و چوارینەکان، لە خۆ گری شێعرە بۆنەیی‌یەکانیشە و شێعری بۆنەییشی لەو دیوانەدا زۆر تێدایە، بەڵام ئەو دوو بەیتەی تێدا نییە. ئەو دوو بەیتە ڕەنگە لە گشت ئەو ژیان‌نامانەی تایبەتن بە فەڕڕوخیی یەزدی‌دا هاتبێ.
[2] چوار ڕۆژنامە و بڵاوکراوەی ئەو سەردەم بوون.”پەیکار”، “قیام”، “ستارەی شەرق” و “ئەفکار”
[3] واتا: ئەگەر خەڵک تێگەیشتووبان لەو وڵاتە وێرانەدا، جێی “سەردار سپە” (واتا: سەرکردەی سپا) هەر دەبوو لە سەر دار (واتا: سێدارە) با.
ئەو بەیتە، بەیتی هەشتەمی غەزەلی ژمارە 123 (لە دیوانی فەڕڕوخیی یەزدی)یە. بڕواننە: دیوان فرخی یزدی، تصحیح و مقدمه: حسین مکی، تهران: امیرکبیر، چاپ هشتم: 1357، صفحه‌ی 145
[4] واتا: لە ڕۆژگاری ڕەزا (واتا: ڕەزاشا)دا هەر کەسێکم دیت، هەزار جار هاواری ناڕەزایی کرد.
ئەو بەیتە، بەیتی هەشتەمی غەزەلی ژمارە 94ە. بڕواننە: دیوان فرخی یزدی، ص 132
[5] واتا: «گەلێک سپاس لە بابەت دڵاوایی‌یە تایبەتییەکەی بەڕێزتان؛ بەڵام بە هۆی ئەوە کە هاوڕێیانم قەبووڵیان کردووە کە مانگانە هەر کامەیان بە پێی تواناییان بۆ بەڕێوە بردنی ژیانم یارمەتیم بدەن، ئەو بڕەپارەیە بۆ بابەتێکی دیکە تەرخان بکەن و منیش مەمنوونی خۆتان بکەن. فەڕڕوخی ـ بەڕێوەبەری ڕۆژنامەی تۆفان».
[6] واتا: لەو بەندی‌خانە تەنگەبەرە دەرکەم کردەوە و ڕۆیشتم؛ زنجیری زوڵمم پساند و ڕۆیشتم. برسی و دەست بەتاڵ و فەقیر، هەر بەو شێوەیە کە هەوەڵ جار هاتبووم(ە ئەو دنیایە)، ڕۆیشتم.
ئەو چوارینەیە لە دیوانی فەڕڕوخیی یەزدی‌دا نەهاتووە، بەڵام لە ژیان‌نامەکانی فەڕڕوخی یەزدی (لانی‌کەم لەو ژیان‌نامەیەدا کە حوسێن مەککی وەک پێشەکیی لە سەر دیوانی فەڕڕوخیی یەزدی نووسیویەتی و من چاوم پێی کەوتووە) بوونی هەیە. بڕواننە: دیوان فرخی یزدی، مقدمه، ص 62
[7] واتا: ئەو ژیانە بۆ من شتێک نەبوو جیا لە عەزیەت و ئازار و جەزرەبە کێشان؛ هەموو ڕۆژێک مەرگم لە دەمامکی ژیان‌دا چاو پێکەوت.
ئەو بەیتە، بەیتی چوارەمی غەزەلی ژمارە 179یە. بڕواننە: دیوان فرخی یزدی، ص 177
[8] واتا: «محەممەد فەڕڕوخی کوڕی ئیبڕاهیم ڕێکەوتی 1318/7/25 بە هۆی نەخۆشیی مالاریا و نێفریت مردووە».
[9] واتا: موکریان و سندووس و سەڵماس و خۆی و سابڵاغ بە هۆی کوردەکانی ئازەربایەجانەوە پێشێل و پێکوت کرا.
ئەو بەیتە، بەیتی پێنجەمی شێعرێکە بە ناونیشانی «تهران ـ آذربایجان»؛ بڕواننە: دیوان فرخی یزدی، اشعار متفرقه، ص 204
[10] واتا: کاتێک لە هەموو لایەکەوە تووشی بێ‌دەرەتانی و بێچارەیی دێی/ چارە و چارەسەری، بێجگە لە خوای مەزن و دلۆڤان لای هیچ کەسێکی دیکە نییە.
ئەو بەیتە، بەیتی شەشەمی غەزەلی ژمارە 55ە؛ بڕواننە: دیوان فرخی یزدی، ص 111
بۆنە و ڕێکەوتی نووسینی وتاری بەر دەست:
مامۆستا ئەحمەدیان ئەو وتارەی بەهاری ساڵی 1365ی هەتاوی، بەتایبەتی و لە سەر داوای «مەلا غەفوور دەبباغی» (حافزی مەهابادی) نووسیوە، هەتا وەک پێشەکی و هاوڕێ لەگەڵ دەقی وەرگێڕدراوی «چوارینەکانی فەڕڕوخیی یەزدی» بڵاو بکرێتەوە.