نوشته شده توسط: ملا سید محمد امین واژی-مهاباد
برگزاری مراسم مولودی خوانی در کوردستان سابقه ای دیرینه دارد و هر ساله در ایام ماه ربیع الاول اکثر اقشار مختلف جامعه زن و مرد پیر و جوان، غنی و فقیر در منازل، مساجد و...جمع شده و به مناسبت مولود حضرت محمد(ص) به نعت و ستایش این بزرگوار می پردازند و بسیار باشكوه و پرشور و شوق برگزار می‌شود و از یك طعام می‌خورند و هماهنگ و همنوا، گوش جان به نغمه‌های زیبای مراسم می سپارند.
مكان اجرای مراسم را با شمع و انواع چراغ منور می‌سازند. عود می‌افروزند تا فضای محیط معطر شود. بر روی سر و دست اهل مجلس گلاب می‌پاشند و مجلسیان صلوات‌گویان تشكر می‌كنند. با وسایل تزیینی محل را زینت داده و با نقل و شیرینی و شربت و غذا از حاضران پذیرایی می‌كنند.
لذا می توان گفت که یكی از جلوه‌های جالب و زیبای موسیقی مذهبی را در كوردستان می‌توان در ماه ربیع‌الاول كه در میان عامه مردم به ماه مولود میلاد حضرت محمد (ص) مشهور است مشاهده كرد.
پیشینه مولود خوانی:
بیشتر تاریخ نویسان بنیانگذار و اولین پادشاهی كه جشن مولود را برگزار كرده است «مظفرالدین ابوسعید» پادشاه اربیل (هولیر) عراق می دانند.
این ذات ارجمند احترام زیادی برای جشن مولود قایل بوده و در هر جشن مولودی مسلمانان را دور هم جمع كرده است. سپس در مصر و بعد از آن در کشورهای مراکش و اردن و دیگر شهرهای بزرگ اسلامی برگزار شد.
دیدگاه برخی از اندیشمندان درباره آغاز جشن میلاد پیامبر -صلی الله علیه وسلم-
آغاز پیدایش جشن میلاد پیامبر -صلی الله علیه وسلم- به امیری از امرای أربیل در عراق بنام “الملک المظفر أبو سعید کوکْبُری ابن زین الدین علی بن تبکتکین”(وفات ۶۳۰هـ) در قرن هفتم هجری مرتبط است، که وی به جشن میلاد پیامبر-صلی الله علیه وسلم- اهمیت زیادی می‌داد، و چنان آنرا با شکوه برگزار میکرد که مردم زیادی از بغداد، سنجار، موصل و جزیره در آن شرکت می‌کردند. مقریزی در کتاب “السلوک لمعرفة دول الملوک” و امام ذهبی در کتاب “تاریخ الإسلام” و امام ابن کثیر در “البدایة والنهایة” و دیگران به این مطلب اشاره کرده‌اند.
امام ابن کثیر (۷۰۰ – ۷۷۴هـ) در “البدایة والنهایة” در باره‌ی او چنین می‌گوید: “الملک المظفر أبو سعید کوکْبُری ابن زین الدین علی بن تبکتکین یکی از سخاوتمندان و سروران بزرگ، و یکی از پادشاهان عظیم الشأن بود، و آثار خوبی را از خود بجای گذاشت، … و مولود شریف (میلاد رسول الله -صلی الله علیه وسلم-) را در ماه ربیع الأول انجام می‌داد، و برای آن جشن بزرگی را برپا میکرد، و با این حال مردی با شهامت، شجاع، دلیر، قهرمان، خردمند، دانشمند و دادگر بود رحمه الله وأکرم مثواه. و شیخ أبو الخطاب ابن دحیة برای او کتابی را در باره‌ی مولد نبوی تألیف کرد بنام: ” التنویر فی مولد البشیر النذیر” و بخاطر این کتاب به او هزار دینار جایزه داد. و دوران پادشاهیش تا دوران دولت صلاحیة ادامه پیدا کرد، و شهر عکا را محاصره کرد، تا آن سال سیره وسریره اش (ظاهر وباطنش) مورد ستایش بود. “[1]
«سخاوی» می فرماید: «بعد از قرن سوم در بیشتر مناطق و شهرهای بزرگ اسلامی؛ این مراسم بدین صورت آغازشد. در شب صدقه دادن و در روز با خواندن زندگی پیامبر (ص)».([2])
«ابن جوزی» می فرماید: «اولین حاکمی که یاد بود سالروز تولد پیامبر (ص) را جشن گرفت؛ «ملک مظفر ابو سعید» حاکم شهر اربیل (هه ولیر) بوده، که «حافظ بن دحیه» کتابی را در این زمینه (و با تشریح زندگی پیامبر (ص)) برای حاکم نوشت؛ با نام «التنویربمولود البشیر النذیر»، که «ملک مظفر» هزار درهم به عنوان جایزه به ایشان داد».[3]
«حافظ بن دحیه» خود می گوید: «هنگامی که به شهر اربیل رفتم دیدم حاکم این شهر«سلطان مظفر» علاقه فراوانی به شخصیت پیامبر دارد از من خواست که کتابی در زمینه شخصیت پیامبر برای این مراسم بنویسم من هم شروع کردم به نوشتن« التنویربمولود البشیر النذیر»،که خود در این مراسم با شکوه شرکت کردم وخود مولودی را خواندم».[4]
«ملک مظفر الدین»حاکمی شجاع، عاقل، عادل وقدرتمندی بود که هر ساله در اوّل ماه ربیع الأول: قاریان، شاعران، وعّاظ را برای مراسم مولودی دعوت می کرد، سیصد هزار دینار را برای این مراسم خرج می کرد، ([5])
دو روز قبل از عید؛ از درب قلعه تا میدان گنبدهای از خشت درست می کرد، هر گنبدی مخصوصی اشخاصی از وزراء و معاونین عالمان و مشاهیر و... شهر را چراخانی می کرد و مشعل را روشن میکرد، دستور می داد شتران، گاو و گوسفندان را به میدان به شکل زاید الوصفی مزیّن می کرد ببرند؛ و برای روز عید همه مردم را به میدان فرا می خواند برای اجرای مراسم مولودی پیامبر (ص) و دستور می داد که آشپزها دیگ (دیزه) را آماده کنند و دستور ذبح حیواناتی که به میدان آورده شده بود،و با طعام گونان و لذیذ از مردم و مهمانان پذیرای می کرد، و همچنین دستور می داد در بین مردم حلوا و میوه پخش شود. دستور می داد برای علما، اندیشمندان و مشایخ لباس تهیه شود.[6]
ابن خلکان می فرماید: «ملک مظفر» شخصی بسیار متواضع و فروتن، نیک نفس و بسیار بخشنده و سخاوتمند. علاقه بسیار به اندیشمندان داشت؛ علی الخصوص به فقهاء ومحدثین».[7]
أحمد تیمور می گوید: «حافظ بن دحیه»از بزرگان علما و مشاهیر فضلا بود، جهانگر و متخصص در علوم الحدیث بوده، آشنای به علوم نحو، لغت و اشعار و رویدادهای عرب بود، برای دریافت علوم الحدیث با اکثر مشاهیر دنیای اسلام دیدار داشته و به اکثر کشورهای سفر کرده از جمله: اندلس، مراکش، افریقا، مصر، شام،عراق، خراسان، اصفهان، نیشابور و اربیل (هه ولیر).[8]
تاریخچه نگاشته شدن «قصیده بردیه »(که در همه مراسم های مولودی در مساجد، منازل، تکایا، خانقاه ها و به مناسبتها مختلف از جمله اجازه گرفتن یکی از طلبه ها و ازدواج ویا برداشت محصول ودرو کردن در کوردستان خوانده می شد) :این قصیده توسط شخصی به نام محمد بوصیری اهل مصر که مبتلا به بیماری جذام بود واز طرف همه حتی خانواده اش طرد شده و در کنج تنهایی هایش به مدح و ثنای پیامبر پرداخته و این اشعار را نگاشت خود می گوید: «در خواب به خدمت پیامبر(ص) رسیدم هنگامی که بیت: مولای صلی... را گفتم برای بیت بعدی نمی دانستم چه بگویم پیامبرفرمودند: علی حبیبک خیر الخلق کلهم .را بگو».[9]
«سخاوی» می فرماید: « بعد از قرن سوم در بیشتر مناطق و شهر های بزرگ اسلامی؛ این مراسم بدین صورت آغازشد. در شب صدقه دادن و در روز با خواندن زندگی پیامبر (ص)».([10])
«ابن جوزی» می فرماید: «اولین حاکمی که یاد بود سالروز تولد پیامبر (ص) را جشن گرفت؛ «ملک مظفر ابو سعید» حاکم شهر اربیل (هه ولیر) بوده، که «حافظ بن دحیه» کتابی را در این زمینه (وبا تشریح زندگی پیامبر (ص)) برای حاکم نوشت؛ با نام «التنویربمولود البشیر النذیر»، که «ملک مظفر» هزار درهم به عنوان جایزه به ایشان داد».[11]
«حافظ بن دحیه» خود می گوید: «هنگامی که به شهر اربیل رفتم دیدم حاکم این شهر«سلطان مظفر» علاقه فراوانی به شخصیت پیامبر دارد از من خواست که کتابی در زمینه شخصیت پیامبر برای این مراسم بنویسم من هم شروع کردم به نوشتن« التنویربمولود البشیر النذیر»،که خود در این مراسم با شکوه شرکت کردم وخود مولودی را خواندم».[12]
«ملک مظفر الدین»حاکمی شجاع،عاقل،عادل وقدرتمندی بود که هر ساله در اوّل ماه ربیع الأول :قاریان،شاعران،وعّاظ را برای مراسم مولودی دعوت می کرد، سیصد هزار دینار را برای این مراسم خرج می کرد، ([13])
دو روز قبل از عید؛ از درب قلعه تا میدان گنبد های از خشت درست می کرد، هر گنبدی مخصوصی اشخاصی از وزراء و معاونین عالمان و مشاهیرو... شهر را چراخانی می کرد و مشعل را روشن میکرد، دستور می داد شتران، گاو و گوسفندان را به میدان به شکل زاید الوصفی مزیّن می کرد ببرند؛ و برای روز عید همه مردم را به میدان فرا می خواند برای اجرای مراسم مولودی پیامبر (ص) ودستور می داد که آشپزها دیگ (دیزه) را آماده کنندو دستور ذبح حیواناتی که به میدان آورده شده بود،و با طعام گونان و لذیذ از مردم ومهمانان پذیرای می کرد، و همچنین دستور می داد در بین مردم حلوا و میوه پخش شود. دستور می داد برای علما، اندیشمندان و مشایخ لباس تهیه شود.[14]
ابن خلکان می فرماید: «ملک مظفر» شخصی بسیار متواضع وفروتن، نیک نفس و بسیار بخشنده وسخاوتمند. علاقه بسیار به اندیشمندان داشت ؛ علی الخصوص به فقهاء ومحدثین».[15]
أحمد تیمور می گوید:«حافظ بن دحیه» از بزرگان علما و مشاهیر فضلا بود، جهانگر و متخصص در علوم الحدیث بوده، آشنای به علوم نحو، لغت و اشعار و رویدادهای عرب بود، برای دریافت علوم الحدیث با اکثر مشاهیر دنیای اسلام دیدار داشته و به اکثر کشورهای سفر کرده از جمله: اندلس، مراکش، افریقا، مصر، شام، عراق، خراسان، اصفهان، نیشابور و اربیل (هه ولیر).[16]
تاریخچه نگاشته شدن «قصیده بردیه »(که در همه مراسم های مولودی در مساجد، منازل، تکایا، خانقاه ها وبه مناسبتها مختلف از جمله اجازه گرفتن یکی از طلبه ها و ازدواج ویا برداشت محصول و درو کردن در کوردستان خوانده می شد) :این قصیده توسط شخصی به نام محمد بوصیری اهل مصر که مبتلا به بیماری جذام بود و از طرف همه حتی خانواده اش ترد شده و در کنج تنهایی هایش به مدح و ثنای پیامبر پرداخته و این اشعار را نگاشت خود می گوید: «در خواب به خدمت پیامبر(ص) رسیدم هنگامی که بیت: مولای صلی... را گفتم برای بیت بعدی نمی دانستم چه بگویم پیامبرفرمودند:علی حبیبک خیر الخلق کلهم .را بگو».[17]
اهداف برگزاری مولودی:
1- صرفا به عنوان سنّت حسنه و عشق عمیق به شخصیت پیامبر (ص).
2- گاهی نذر برای رفع مشكلی قبل یا بعد از آن مثلا طلب شفا برای مریض یا به شكرانه بازگشت سلامتی یا رهایی از تصادفات یا بلایی بزرگ، آزاد شدن اسیر یا زندانی، به شكرانه پایان تحصیلات علوم متداول یا احداث ساختمان یا پایان كار درو در روستاها و برداشت محصول، به دست آوردن نعمتی چون تشكیل زندگی زناشویی یا تولد فرزند و شغلی مناسب و موارد مشابه
3- برخی اعتقاد دارند که هر کسی هرسال مراسم مولد را جشن بگیرد صاحب برکت و رزق و روزی خواهد شد چنانکه این بیت از اشعار مولودی خوانان «هه ر کسی هه رسال بیکا به عادت- نامری ئه و که سه غیر و شهادت» یعنی هر کس عادت کند که مولودی بگیر جز از راه شهادت نمی میرد، ورد زبان هر فردی است. در روستاها هر خانواده ای معمولا یک گوسفند را از ابتدای سال برای مولوی در ایام میلاد حضرت محمد(ص) قرار داده و در این ماه گوشت آن را در بین مردم و همسایه ها و نیازمندان توزیع می کنند.
شیوه برگزاری:
این مراسم ماه مولود علاوه بر مساجد در منازل هم برگزار می شود،در این مراسم ابتدا چند آیه از قرآن مجید تلاوت می‌شود، بعد از بیان مقدمه‌یی، فصلی از «قصیده بردیه» خوانده می‌شود، این اولین و معمولی‌ترین آهنگ مولودخوانی است. همه آن را می‌دانند و همزبان و همصدا در نوبت خود، شعرهای سربند را تكرار می كنند. این آهنگ به وسیله دف، دوطبله همراهی می‌شود.
گاهی فردی شروع به خواندن قصیده بردیه می کند که شامل مدح و ثنا، شمایل و خصلت های پیامبراکرم(ص) است می کند و در پایان هر بیت، حاضران همصدا و هماهنگ شعر مولای صلی و سلم دائما ابدا علی حبیبیک خیر الخلق کلهم را زمزمه می کنند.
گاهی این مراسم ها فردی خوش صدا(در قالب شعر و نثر مسجّع) شروع به خواندن کتاب مولودی نامه که حاوی مطالبی از جهان قبل بعثت، کودکی تا وفات حضرت محمد(ص) است همراه با نوای دلنشین دف قرائت می کند.
در پایان، حاضران به احترام شخصیّت حضرت به پا می‌خیزند و رو به قبله ایستاده آهنگ «یارب بالمصطفی» از قصیده «بردیّه» می‌خوانند و نیز برای حاضران، شفای بیماران، ترقی اسلام و موارد دیگر بطور دسته‌جمعی در فضایی سرشار از سرور و قلبهایی پر از محبت، ایمان و معنویت و محبت به پیغمبر (ص)، دسته‌جمعی دعا خوانده می‌شود.
امروزه اکثرا در مساجد و عموم مردم شرکت می کنند همانند دوران های گذشته نیست که روی کتاب باشد وتنها یک نفر مولودی را بخواند بلکه چند نفر سخنرانی می کنند وهر کدام به بخشی از زندگی پیامبر (ص) می پردازد، ودربین سخنرانان گروههای سرود خوان همراه با دف با آنها همراهی می کنند.[18]
دیدگاه برخی از اندیشمندان اسلامی:
«حافظ ابن حجرعسقلانی» می فرماید:«اصل عمل مولودی بدعتی است، که هیچکدام از سلف صالح (سه قرن اوّل اسلامی) آن را آنجام نداده اند، ولی با این وصف، مراسم مولودی شامل دو قسمت بدعت می باشد؛ اگر درباره مسائل مفید باشد این بدعت حسنه است، ولی اگر به شیوه ای نادرست اجرا شود بدعت سیئه است».
ابن حجرهیتمی می فرماید:اتفاق علما، برخوبی بدعت حسنه است. مراسم مولودی واجتماع مردم به منظورآن؛ [جزو] بدعت حسنه است.[19]
شیخ الأسلام ابن تیمیه می فرماید: آنچه امروزه پیدا شده ومردم انجام می دهند، یا به منظور تقلید از مسیحیان است [که گناه دارد ونادرست است] ویا به منظور محبّت پیامبر(ص). که در برابر انجام آن (به منظور محبّت پیامبر(ص)، ثواب به آنجام دهنده می رسد.[20]
برخی ازمولود نامه های موجود به زبان کوردی:
1- مولود نامه«شیخ حسین قاضی» اولین مولود نامه کوردی است که در سال 1208هجری – 1786 میلادی . که 226 سال می باشد. تألیف شده[21]، این مولود نامه با زبان کوردی و با نثر بسیار زیبای مسجع و با استفاده از کلمات زیبا که تاکنون مولود نامه ای با این نثر روان وقوی نوشته نشده، در بین متن از اشعار کردی وعربی استفاده کرده؛ اگر چه اشکالاتی از جهت علمی بر آن وارد است؛ زیرا خیلی مستد نیست.
2- مولود نامه «شیخ محمدخال» که به جهت علمی وادبی در سطح عالی است و نویسنده به شیوه نثرآن را تألیف کرده. ماموستای« خال»[ادیب، نویسنده ،مترجم ومفسّر قرآن] خود- در چاپ دوم مولودنامه- می گوید:« در سال 1358هجری-1936میلادی، مرحوم[شاعروادیب] «پیره میرد» که استاد زبردستی بود، خواست که مراسم مولودی را برگزار کند، درآن وقت مولود نامه ای[به زبان کوردی] بجز؛مولودنامه«شیخ حسین قاضی» - که صدو پنجاه سال قبل نوشته شده بود- چیز دیگری نبود، که [متأسفانه] مستند علمی و عقلی نداشت. و اشعارش [بیشتر] به زبان عربی بود. ناچار «پیره میرد» از من خواست؛ مولود نامه ای بنویسم، من هم آمدم خلاصه ای پیرامون تاریخ پیامبر (ص) نوشتم، بحث هایی را انتخاب که بتواند سرمشق برای هر کس و هر ملتی باشد؛ سپس هر مطلبی را که من می نوشتم، «پیره میرد» آنرا به شعر تبدیل میکرد. تا در میان مولودنامه آن را با مقام صدای زیبا؛ خوانده شود.
روزی که قبل ازمراسم مولودی نای «پیره میرد»؛ دوستان وآشنایانی را برای گوش دادن به مولود نامه تازه دعوت کرد.
استاد«پیره میرد» [برای چاپ دوّم] این اشعر را به صورت چاپ برای[ انتشارات] فرستاد.
زانستی چرای خوێندنی هه ڵکرد دوژمنیێکی وه ک نادانیی کز کرد
ئێستاش ئه یه وێ بۆ پاسی ئایین گیانی پێغه مبه ر بکا به په رژین
وا مه لوودێکی تازه ئه خوێنیین بۆ عه سری هه ێنی زوو ته شریف بێنین
این مولود نامه که در سال 1937 م- چاپ شد در مدّت کمی نایاب شد ومردم خواهان چاپ مجدّد آن شدند من هم برای چاپ دوّم برخی اصلاحاتی در آن انجام دادم.[22]
3- مولود نامه« ماموستا جه لی زاده» که بیشتر به شیوه نگارش مولودنامه «شیخ حسین قاضی»است؛با تغییر اندکی در متن واشعار، چاپ بهرام وانتشارات:سیدیان –مهاباد، 1364.
4- مولود نامه«ماموستا ملا هادی أفخم زاده» سال 1370خورشیدی، انتشارات ناسیح افخم زاده. به صورت نثر نوشته شده وبرای میانه مولود نامه اشعاری، را در سطح عالی سروده است.
5- مولود نامه«ماموستا ملا عبدالکریم مدرّس- نامی-» به صورت نثر ودرمیانه نثر از اشعار، زیبا و دلربا را استفاد کرده است،که در سال 1402هجری 1982 میلادی چاپ ونشر گردید
6- مولودنامه«محمد امین بلدی شنوی» ،ت 1268ش- ف 1333ش.
7- مولود نامه«ماموستا محمد قاضی خضری اشنویه» فرزند ارشد ایشان فرمودند:در 1334خورشیدی تألیف گردیده؛ به صورت نثر نوشته شده واز اشعار «محمد امین بلدی» استفاده نموده.
8- مولود نامه«ماموستا حسین شیخانی اشنویه» که در سال 1350 خورشیدی که همه به صورت نظم نوشته شده.
9- مولود نامه«ماموستا سیّد بهاء الدین شمس قریش»، همه به صورت نظم نوشته شده ،چاپ وانتشار:کردستان- سنندج
10-مولود نامه«ماموستا ملا محمد شلماشی»، به صورت نظم ونثر،چاپ، 1421هجری قمری2000م-،تجدید چاپ،انتشارات کردستان- سنندج.
11-مولود نامه«کاک احمد مفتی زاده» همه به صورت نظم ودر 659 بیت تنظیم شده که به صورت جزوه و کپی در بین افراد است.
12-مولود نامه«سیّد عبدالله وبلری» در سال 1370ش عبدالرحمن سلینی آن را باز نویسی کرده، همه به لهجه «هه ورامی» وبه صورت نظم نوشته شده،چاپ ونشر،کردستان- سنندج.
13- مولود نامه«شیخ نسیم تختی»،همه به صورت نظم نوشته شده وبه لهجه« هه ورامی»، چاپ نشر،کردستان –سنندج.
14)- مولود نامه«ماموستا ملا عمر نوربختی نقده» از دوران ولادت پیامبر(ص) تا دوران فتح مکه نوشته شده وبه صورت نثر موزون در تاریخ 1387 تالیف شده وبصورت تایپی است که استقبال زیادی از طرف روحانیون ازیش شده وهنوز به چاپ نرسیده.
15)- مولود نامه حه زره تی پیغه مبه ر(ص)«ماموستا حسن ارتوسی»همه به صورت نظم وبا زبان بادینی است.انتشارات:نالوسی اشنویه.1361ش
16)- مولودنامه «ماموستا رحمن حسین زاده (ماموستا حسین گورژی)» به صورت نثر ودرانتشارات صلاح الدین ایوبی و سال 1369 به چاپ رسیده .
ودیگرمولودی های به لهجه های «سورانی»،«کرمانجی»و «هه ورامی»و... .نوشته شده اند.
شعرای که در توصیف پیامبر(ص)شعرسروده اند ودر مراسم مولودی خوانده می شوند:
جدا از کسانی مولودنامه را نوشته اند کسانی دیگری بوده اند که برای مراسم مولودی شعر سروده اند:«مه حوی»،«طاهر بگ جاف»،«وفایی»،«احمدکور»،«ناری»،«قانع»،سید طاهرهاشمی»،«شیخ محمدحسامی»،«احمد بگ صاحب قه ران »، «پیره میرد» و«هیوا»[23].... .
-[1][1]مقاله دکتر سید احمد هاشمی(سایت اصلاح)
[2] - [محمد رسول الله (ص)، محمد رضا، ص21].
[3] - [محمد رسو ل الله، للعلامه المحقق، أحمد تیموربان،چاپ ونشر:دار الکتب المصر].
[4] - [التنویربمولود البشیر النذیر،فی مبحث الکاف،أحمد تیموربان].
[5]- [محمد رسول الله (ص)، محمد رضا، ص21].
[6] -[التنویربمولود البشیر النذیر،فی مبحث الکاف،أحمد تیموربان].
[7] - نگا: ابن خلکان، شماره 464، فی مبحث تیمور،تاریخ أحمد تیموبان،ص 146].
[8] -همان منبع
[9] - نگا: مقدّمه قصیده بردیه،ص1،نشرسیدیان مهاباد. تاریخ الادب المملوکب،ص 180،د:عمرباشا،
[10] - [محمد رسول الله (ص)، محمد رضا، ص21].
[11] - [محمد رسو ل الله، للعلامه المحقق، أحمد تیموربان،چاپ ونشر:دار الکتب المصر].
[12] - [التنویربمولود البشیر النذیر،فی مبحث الکاف،أحمد تیموربان].
[13]- [محمد رسول الله (ص)، محمد رضا، ص21].
[14] -[التنویربمولود البشیر النذیر،فی مبحث الکاف،أحمد تیموربان].
[15] - نگا: ابن خلکان، شماره 464، فی مبحث تیمور،تاریخ أحمد تیموبان،ص 146].
[16] -همان منبع
[17] - نگا: مقدّمه قصیده بردیه،ص1،نشرسیدیان مهاباد. تاریخ الادب المملوکب،ص 180،د:عمرباشا،
[18]- روزنام اعتماد
[19] - [محمد رسوالله(ص)، أحمد تیمور، ص61].
[20] - [فی أقتضاء الصراط المستقیم].
[21] - مقدمه مولود نامه شیخ محمدخال،3.،انتشارات، کردستان.
[22] -مقدمه چاپ دوم مولود نامه ماموستای خال، ص30، انتشارات کردستان-سنندج.
[23] - دیاری ماموستا، تهیه وتنظیم،عبد الرحیم محمودی،1390ش،انتشارات،کر-سنندج.