هاژه ـ مەسەلەی زمان دایم مەسەلەیەكی گرینگە، چون زمان بنەڕەت و خاڵی ناوەندی هەر نەتەوەیەكە كە هەموو مەسەلە فەرهەنگی و دەركەوتە فەرهەنگییەكانی كۆمەڵگا بەدەوری ئەودا دەخولێنەوە. ئێمە لەسەر بنەمای ئەو زمانەی پێی دەدوێین جیهانی خۆمان دەنوێنینەوە و ئەزموون و تەجرەبەی ئێمە لە واقعیەت بە پێی ئەو زمانە دەردەبڕدرێ كە پێی دەدوێین. زمان وەك بوونێكی ئۆرگانیك هاوكات لەگەڵ گۆڕانی كۆمەڵگا گۆڕانی بەسەردادێ . پێوەندییەكی ڕاستەوخۆ لەنێوان زمان و ئەو گۆڕانانەی بەسەر كۆمەڵگادادێن بەدی دەكرێ. زمان خۆی ڕادێنێ لەگەڵ ئەو دیاردانەی وا گۆڕانیان بەسەر كۆمەڵگادا هێناوە. هەرچەندێكی گۆڕانی كۆمەڵایەتی؛ گۆڕان لە هەموو ڕووبەرەكانیدا؛ ئارام و لەسەرەخۆتر بێ ئەم گۆڕانە لە هەرێمی زمانیشدا ئاهۆن و لەسەرەخۆتر دەبێ و زمان بە شێوەیەكی سروشتی دەروەستی ئەم گۆڕانە ئارام و هەنگاوبەهەنگاوانە دێ. نموونەی بەرچاو ئەو گۆڕانانەن كە بەسەر زمانە ئورووپاییەكاندا بە تایبەت لقی زمانە ژێرمەنی و لاتینەكاندا هاتووە. ئەم زمانانە بە هێوری لەگەڵ گۆڕانی كۆمەڵایەتی گۆڕاون و خۆیان لەگەڵ هەلومەرجی نوێ ڕێك خستووە و ئامێرێك بوون بۆ پێناسە و نیشان دانی ئەو دۆخە نوێیە. لەم هەرێمە زمانیانەدا زمان هەم لە ناخی خۆیدا و هەمیش لەو لقە جۆراوجۆرانەی لێی دەبێتەوە گۆڕانی بەسەردا هاتووە. هاوكات لەگەڵ تێپەڕینی كۆمەڵگای سوننەتی بەرەو كۆمەڵگای مۆدێڕن زمانیش نوێ بۆتەوە و بووە بە كەرەستەیەكی مۆدێڕن بۆ دەربڕینی چەمكە نوێیەكان. زمان بووە نێونجێك بۆ ئەوەی كۆمەڵگا لە دەركەوت و كاریگەرییە مەزنەكانی ئەم دۆخە نوێیە كەڵك وەرگرێ. هەر بۆیەش ئەو زمانانە كە بۆخۆیان بەرهەمهێنەری فكر و تێكنۆلۆژین گرفتێكی ئەوتۆیان بۆ ساز نەبوو و زمان بووە ئاوێنەیەكی باڵانوێن لەو گۆڕانە هێمنانەی كۆمەڵگا بەسەری هاتبوو. بەڵام بەپێچەوانە ئەو زمانانەی بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ لەگەڵ مۆدێڕنیتە تێك‌ئەنگوان و بە شێوەیەكی پچڕپچر لەگەڵ ئەم دۆخە نوێیە بەرەوڕوو بوون، بەسەرهات و چارەنووسێكی یەگجار جیاوازیان بۆ هاتە پێش. سەرەتای مۆدێڕنیتە لە لای ئێمە بە نموودە تێكنۆلۆژیكیەكەی؛ ئەویش بە لایەنە نیزامییەكەیەوە؛ دەست پێدەكا. لەپاش ساڵانێكی زۆر تەوژمی فكری و فەلسەفییەكەی گەیشتە لامان. هەر بۆیەش ئەو كاریگەریانەی كە دەبوو لەسەر كۆمەڵگای دانێ زۆر نەزۆك بوون و لە واقعدا كۆمەڵگا هەر ئەو كۆمەڵگا نەریتی و دۆگماتیسمەی ڕابردوو بوو كە هێندێك كەرەستەی تێكنۆلۆژیكی كەوتبووە بەردەستەوە كە بۆ بەردەوامیدان بە نەریتە لەمێژینەكان و دیكتاتۆریەت كەڵكی لێوەردەگیرا. مۆدێڕنیتە پڕۆژەیەكی بەربڵاو و هەمە لایەنەیە و تێكنۆلۆژی تەنیا لایەنێكی ئەم پڕۆژەیەیە. وەختایەكیش ڕەهەندە فكری و فەرهەنگییەكانی مۆدێرنیتە بەسەر كۆمەڵگای ئێمەدا كراوە، زمان لە حاندیدا دۆژ داما و دەروەستی نەهات. زمانی ئێمە زمانێك بوو كە تەنیا دەربڕ و پێناسەی دنیای خۆی بوو. بۆ ئەوە ڕانەهاتبوو كە بیری نوێی پێ دەرببڕدرێ. بۆوە ڕانەهاتبوو كە فەلسەفە و ئەدەبیاتی مۆدێڕنی پێ دەرببڕدرێ. هەر بۆیە وەختایەك لەگەڵ لێشاوی تێرمە نوێیەكان كە دنیای مۆدێڕن بەرهەمی هێنابوون ڕووبەڕوو بۆوە تاسا و سڵ مایەوە. زمان بۆوەی بتوانێ چەمك و دیاردەیەكی نوێ دەببڕێ دەبێ پێشتر فێری وەها دەربڕینێك كرابێ و ڕاهاتبێ لە دەربڕینی وەها چەمك و مەفاهیمێك. هەر بۆیەش ئەو بناغە زمانیانەی وا دەبوو ئەو دۆخەی نوێیەی لەسەر دابمەزرێ لە هەوێڵدا نەبوون و زمان كەوتە تەنگژەیەكی ساختارییەوە. هەر دیاردەیەكی فكری بۆوەی كاریگەر بێت لەسەر كۆمەڵكا حەتمەن دەبێ ببێتە واتا و بەرهەمێكی زمانی كە تاكەكان لێی كاریگەر بن و تا ئەو دەمەی زمان نەتوانێ ئەو دیاردە فكرییە نوێیە لە نێو خۆیدا بتوێنێتەوە و بینوێنێتەوە ناشتوانێ كاریگەر بێت لەسەر كۆمەڵگا. لەم حاڵەتەدا زمان دەبێتە نێونجێك بۆ گۆڕان. بەڵام چیرۆكی زمانی كوردی لەوەش تراژیك‌ترە. چونكوو لە ئەساسدا زمانی كوردی زمانێكی ڕەسمی نەبوو كە دەسەڵاتێكی سیاسی لایەنگری لێبكا. زمانێك نەبوو كە بە شێوەیەكی ڕەسمی لە قوتابخانەكان بخوێندرێ و لق و وەچی جیاوازی لێبكەوێتەوە. هەمیشە زمانی كوردی لەلایەن هێژێمۆنی زمانانی دەسەڵاتدار بەسەریدا لە ژێر گوشاری ڕاستەقینەدا بووە. تەنیا لە چەن وێستگەی مێژووییدا بۆ ماوەیەكی كورت توانیویەتی ببێتە زمانێك كە پێی خوێندراوە. لە سەردەمی شێخ مەحموودی مەزندا زمانی دیوان بووە و كاروباری حكوومی پێ نووسراوە. لە سەردەمی كۆماری كوردستاندا بۆ چەن مانگێك پێی خوێندراوە و لە كوردستانی باشوور دەرفەتێكی هەراوتری بۆ پەرەسەندن بۆ ڕەخساوە. بەڵام سەرەڕای تەواوی ئەم تەنگژانەی هاتوونە سەر ڕێی زمانی كوردی دیسانیش هەر درێژەی بە ژیانی سروشتی خۆی داوە و یەكێكە لە زمانە دینامیكەكان و تێپەڕ بوونی زەمان لە قازانجی ئەم زمانە و وزە ناوەكییەكانی ئەو زمانەدا بوون. بەڵام ئەوەی ڕوون و ئاشكرایە زمانی كوردی لە حاڵی حازردا وەك زۆربەی ئەو زمانانەی درواسێی گرفتی بنەڕەتی هەیە و بەشی هەرە زۆری ئەو گرفتەش لە حەوزەی پەخشان و نەسری كوردیدایە. زمانی كوردی زمانێكی ئیحساسییە كە دەكرێ پڕسۆزترین شێعری پێ بنووسرێ. ڕادەی ئەو شاعیرانەی لە زمانی كوردیدا توانیویانە تواناییە ئیحساسییەكانی ئەم زمانە دەرببڕن گەلێك زۆرن و ئێمە لە زمانی كوردیدا شاعیری باشمان یەگجار زۆرە. لە خانییەوە بگرە هەتا نالی و مەحوی و هێمن و سوارە و پەشێو و شێركۆ بێكەس؛ هەر هەموویان نموونەی بەرچاو و دیارن لە زمانی كوردیدا. بەڵام بەسەرهاتی پەخشانی كوردی بەسەرهاتێكی یەگجار جیاوازترە. دەڵێی زمانی كوردی بۆ شێعر گۆچ كراوە و ساختاری ئەم زمانە بۆ دەربڕینی شێعر وزە و بڕشتێكی سەرسووڕهێنەری هەیە. نموونەی هاوچەرخی ئەم ئیدعایە شێركۆ بێكەسە كە ئێقیانووسێكی بێ‌پایانی لە ئیحساس و وەزەی زمانی بۆ ئێمە بەجێ هێشتووە. لە حەوزەی شێعردا، زمانی كوردی لە حاڵی حازردا یەكێك لە زمانە سەرچڵەكانە و كەم زمان هەیە لە دووی بدا. بەڵام بەپێچەوانە لە هەرێمی پەخشاندا زمانێكی ساوا و كرچ و كاڵە. پەخشانی كوردی نەبۆتە خاوەنی ئەو ئەزموونە كە بتوانێ دنیای مۆدێڕن كە بناغەكانی لەسەر پەخشان ڕۆنراون تەجربە بكا و بیانهێنێتە چوارچێوەی ڕێساكانی خۆیەوە و بیانكا بە ڕستەی مانادار. مێژووی پەخشانی كوردی لەچاو شێعر زۆر كەم تەمەنە. یەكەم دەقەكان زۆرتر ئەو دەقانەن كە لایەنێكی ئایینی و مەزهەبییان هەیە و لە لایەن پیاوە ئاینییەكانەوە نووسراون و تێكەڵاوێكە لە وشەی عەڕەبی و فارسی و ئەژمارێكی كەمیش وشەی كوردی. «ئەی موسوڵمانینە، بزانن ئەم مانگە مانگی مەولوودە، مانگێكی زۆر موبارەك و مەحموودە، ئەییامێكی گەورە و عەزیمە، ڕۆزگارێكی شەریف و عەزیمە.... مێژوووی پەخشانی كوردی ل 34عەلائەدین سەجادی. ئاراس ساڵی 2000»
«بەس لازمە بۆ براگەورەكانمان و بۆ ئەشخاسە مونەووەرەكانمان ئێمە كە وەقتمان لە دەست چووە جاهیل ماینەوە، چارەی لە ئەولادی حازر و ئەحفادی ئاتیەمان بفەرموون، مەكاتب و مەعارفمان زۆر لازمە...
هەمان سەرچاوە لاپەڕەی 54»
ئەم نموونانە دەریدەخەن كە سەرەتاكانی پەخشانی كوردی و دەسپێكی ئەم بەشە چۆنی دەست پێكردووە و چەندە لەرزۆك ڕۆنراون.
كەم‌ئەزموونی پەخشانی كوردی بۆتە هۆی ئەوە ئەم زمانە لە حاند بوارە نوێیەكان بێ‌بڕشت بێت و نەتوانێ دەربڕی ئەم بوارانە بێت. دامەزرانی كۆڕی زانیاری كورد لە ساڵی 1971دا بۆ چارەسەركردنی بەشێك لەو گرفتانە بوو كە هاتبوونە ڕێی زمانی كوردی. ئەندامانی ئەو كۆڕە توانییان بە سازكردنی هێندێك وشەی نوێ و تەرجەمەی هێندێك دەق ڕێخۆشكەر بن لە بنیات نانی پێكهاتەیەكی زمانی نوێ كە بۆتە ئەسڵ و ئەساسی ئەو شتەی كە ئێستا پەخشانی كوردی لەسەر دامەزراوە. لەو ئەندامانەی كە كارابوون لە كۆڕی زانیاری كورددا من تەنیا باسی هەژار موكریانی دەكەم كە كاریگەرییەكانی ئێستاش هەر بەردەوامە و بەرهەمە زمانییەكانی مشت و مڕی زۆری لێكەوتۆتەوە و لایەنگر و دژبەری زۆری هەیە. هەژار لەم چەن ساڵەدا بۆتە هۆی دەمەقڕە و مشت و مڕێكی زۆر. هێندێك بەسەریدا هەڵدەڵێن و هێندێك بە نموونەی دواكەوتوویی بیر و فكری ئینسانی كوردی دەزانن. ئەوەی ڕاست‌بێ هەژار لەم چەن ساڵەدا غەدرێكی زۆری لێ‌چووە. غەدری لێ چووە چون ئەو كەسانەی كە ڕەخنەیان لەسەر نووسیوە لەجیات ئەوەی لەگەڵ دەقەكانی تێك بنگوێن و لەگەڵ نووسراوەكانی بكەونە ململانە، لەگەڵ كەسایەتی هەژار كەوتوونە ململانە و بەشێوەیەك لە شێوەكان ڕووی ڕەخنە و لێكدانەوەكانیان لە خۆیەتی تاكوو بەرهەمەكانی. كتێبی«هەژاری مرۆڤ و دەوروبەری» باشترین نموونەی ئەم جۆرە ڕەخنانەیە. لەم كتێبەدا بێ‌لایەنی نووسەر وەلانراوە و ڕق و نەفرەتێكی لەبڕان نەهاتوو جێی گرتۆتەوە كە تەواوی ئەو ڕقە چۆتە خزمەت تێك ڕووخاندن و شێواندنی سیمای هەژار نەك ناساندنی ئەو. دیسانیش هەر لەم ماوەیەدا كەسانێكی دی لەسەریان نووسیوە كە لەجیات ئەوەی نووكی ڕەخنەكانیان لە دەق و بەرهەمەكانی هەژار و سامانی زمانی هەژار بێت ڕووی قسەكانیان لە كەسایەتی ئەوە و ئەوەش هیچ شتێك لە گرفتەكە ناگۆڕێت. یەكێك لەو دەستەواژانەی لەم ڕۆژانەدا بۆ پێناسەكردنی هەژار لەكار دەكرێ ئەوەیە كە زمانەكەی «لادێیی» و نێرانە و باوك سالارانەیە و هەموو حەولی بۆ ئەوەیە خوێنەر لە خۆی ڕازی بكا و زمانی هەژار شیاوی هیچ پاساو و دیفاعێك نییە و زمانێكی دیوەخانییە. گرفتی زۆربەی ئەو بۆچوون و بەڕواڵەت ڕەخنانە گرفتێكی ساختارییە، یانی نالوێ لە خانەی ڕەخنەیەكی زانستی‌دا جێگیریان بكەی. بەبێ ئەوەی هیچ دەلیل و پاساوێك هەبێ شتێك ڕەفز دەكرێ. بەبێ ئەوەی بناغەی ئەم بەڕواڵەت ڕەخنەیە پێكهاتەیەكی تیوریكی هەبێت و بەپێی تێزێكی دیاریكراو ئەو بابەتەی لێی دەدوێ و خستوویەتە بەر ڕەخنە شیبكرێتەوە و چوارچێوەی كار ڕوون و ئاشكرا بێت، نییە لە شتێك دەكرێ كە بە خوێنەری خۆی ناڵێ ئەو شتە چییە. ئەم شێوە بەڕواڵەت ڕەخنانە كورتن و پێ‌هەڵپڕژانێكی عەسەبین. هیچ شتێكیان قبووڵ نییە و ئەوەی هەیە ڕەشایی موتڵەقە. حەوسەلەی شیكردنەوەی زانستی و ساختاری نییە و بە چەن ڕستە هەموو شتەكان دەڵێ و حوكمێكی گشتی سادر دەكا و ئاو بە ئاوردا دەكرێ.
لاوازی سەرەكی ئەم چەشنە دەقانە؛ هەرچەن لەكار كردنی دەق بۆ ئەم نووسراوانە سووكایەتی كردنە بە دەق، چونكوو كۆمێنتێكی بێ‌بایەخ و چەن ڕستەیین؛ لاوازییەكی بنەڕەتییە. لە هیچ بەرهەمێكی زمان‌ناسیدا زمان بە دوو لقی لادێیی و شارستانی دابەش نەكراوە. هەموو زمان‌ناسەكان ئەساسێك بۆ زمان لەنەزەر دەگرن كە بناغەی زمانێكی دیاریكراوی لەسەر دامەزراوە و لەسەر ئەم بناغەیە چەندین وەچ و دیالكتی جیاواز پەل داوێن كە ئەو پەلانە بە هەر هەموویان ماهیەتی زمانێك ساغ دەكەنەوە. لە دابەشكردنی زمانێكدا كاناڵێك بە نێوی زمانی لادێیی بوونی دەرەكی نییە هەتا بكرێ بەو پێیە دەقێك ئەرزشگوزاری بكرێ و بنرخێت. ئەم جۆرە بیر كردنەوەیە كە زمان بەسەر لادێیی و شارستانیدا دابەش دەكا بەرهەمی زەینێكی نوقستان و نەخۆشە. چونكوو وەها دابەشكردنێك لێكەوتەیەكی فاشیستانە و شوینیستانەی لێدەكەوێتە كە زمان بەسەر دوو گوتار و دیسكۆرسی جیاوازدا دابەش دەكا. دیسكۆرسێكی لادێیانە كە هەموو كەم‌وكووڕییەكانی لە هەناودایە و بەرپرسی تەنانەت بێ‌دەست‌ودوویی زمانی شارستانیشە. لە بەرامبەردا دیكۆرسێكی دی هەیە كە زمانی شارە و لە پێگەیەكی واڵادایە و لەسەرێوە بە سووكایەتییەوە دەڕوانێتە خوار خۆی. لە سۆنگەی ئەم دابەشكارییەوە ئینسانەكان لێك هەڵداوێردرێن و زمان كەرەستەیەكە بۆ سەریەتیدان(برتری) بە چینێكی كۆمەڵایەتی لە حاند چینێكی دیدا. لە هیچ زمانێكی زیندووی دنیادا وەها دابەشكارییەك بەدی ناكرێ و زاتی زمان و ماهییەتی زمان پێناسەیەكی گشتییە بۆ تەواوی ئەو كەسانەی لەو هەرێمە زمانییەدا دەدوێن و لەگەڵ یەكتردا پێوەندی سازدەكەن. ئێمە ئەدەبیاتی لادێییمان هەیە. نموونەمان زۆرە لەو ڕۆمان و چیرۆكانەی تێمی سەرەكییان لادێیە، بەڵام لە شرۆڤە و نرخاندنی زمانی ڕیوایەتییاندا قەت دەستەواژەی زمانی لادێیی لەكار ناكرێ. بۆ وێنە زۆربەی ڕۆمانەكانی سیلۆنە وەك، نان و شەراب، دەنكی بن بەفر، فوونتامارا، ڕێوی و گوڵە كامیلیاكان هەر هەموویان لە لادێدا ڕوو دەدەن و تێمی سەرەكییان لادێیە. دۆن‌كیشۆتی مەزنیش هەروا. بەشێكی زۆری ڕۆمانی مادام‌بوواری لە لادێدا بە ئاكام دەگا. تریسترام شەندی و زۆر ڕۆمانی دیش. بەڵام قەت بۆ پەسنی زمانی ئەم ڕۆمانانە لە دەستەواژەی زمانی لادێیی كەڵك وەرنەگیراوە. لە ئێرانیش دەوڵەت‌ئابادی خاوەنی سەبكێكە كە بە ئەدەبی لادێیی نێوی ڕۆیشتووە بەڵام هیچ ڕەخنەگرێك زمانی ڕۆمانەكانی دەوڵەت‌ئابادی بە زمانی لادێیی نێودێر ناكا. دریدا لە باسی بەراورد كردنی زمانەكاندا؛ دەڵێ زمانەكان هیچ سەریەتی و سەروەرییەكیان بەسەر یەكدا نییە، چ ئەو زمانەی كە ملوێنەها ملوێن قسەی پێدەكەن و چ ئەو زمانەی تاقمێكی كەم قسەی پێدەكا. هەموو چەمكەكان بە هەموو زمانەكان دەردەبڕدرێن و تەنیا ئەژماری ئەو واژانەی چەمكێكی پێ دەردەبڕدرێ لە زمانێكەوە بۆ زمانێكی دی جیاوازە. ئەم بەراوردە بۆ دوو هەرێمی زمانی جیاوازە نەك ئاخێوەرانی زمانێك كە هەموو ماتریالە زمانییەكانی ئەو پانتاییە زمانییەیان لەبەر دەستدایە. جا بۆیە بەحسی زمانی لادێیی و شارستانی لە چوارچێوەی زمانێكدا بەحسێكی نازانستی و تەنانەت دوور لە ڕەفتاری ئینسانییە. ئەوەی هەیە وزە و توانستی زمانییە بۆ دەربڕینی هەست و چەمكەكان. وەك پەراوێز دەبێ ئەوەش بڵێین كە ئەم دەستەواژەیە چەند ساڵێكە لە لایەن هێندێك نووسەر و شاعیرەوە هاتۆتە ئارا كە پێیانوایە زمانی لادێیی ئەو زمانەیە كە بەشێكی زۆر لە شاعیران و نووسەرانی بەتایبەت ناوچەی موكریان شێعر و چیرۆك و ڕۆمانی پێدەنووسن و پێی وەردەگێڕنەوە. ئەم بەڕێزانە پێیانوایە ئەو بەرهەمانەی لەم شێوەزارەدا بەرهەمدێ ئاستی زمانی كوردی دابەزاندووە، جا بۆیە بە سازكردنی دەستەواژەی لادێیی حەولیان داوە لە نرخ و ماندوو بوونی ئەم شاعیر و نووسەر و وەرگێڕانە كەم كەنەوە. بەڵام مێژووی پەخشان و شێعری كوردی وزە و تابشتی ناوەكی ئەم شێوە زارەی بۆ دەربڕینی زمانە ڕیواییە مۆدێڕنەكان سەلماندووە. هەموو بایەكان لێرەوە هەڵ‌یانكردووە و هەموو وەرچەرخەنە ئاوانگاردەكان لە بواری شێعر و چیرۆك و ڕۆمان لێرەوە دەستیان پێكردووە. ئەم شێوەزارە پشت ئەستوورە بە سووننەتێكی زمانی ڕیشەدار و بەردەوام نوێ بۆتەوە و نوێ بۆتەوە. ئەگەر شێوە زارێكی دی ئەم تابشت و تواناییەی نییە و كەمتری كار پێكراوە نابێ بە دینامیك بوونی شێوەزاری موكریانی بسڵەمێتەوە. نابێ زمان لە ئەساسی خۆیدا بە شێوەیەكی نازانستی دابەش و كەرت كەرت بكا.
بەبێ ئەوەی هۆیەكی مەنتقی لە گۆڕێدابێ كەرت‌بوونێك بەسەر زماندا داسەپاوە كە گۆیا لە واقعدا زمان دابەش بووە بەسەر دوو كەرتی لادێیی و شارستانیدا. ئەم بۆچوونە بۆیە هەڵەیە چونكوو زمان وەك دیاردەیەكی كۆمەڵایەتی لە كۆمەڵگا و گۆڕانكاریە كۆمەڵایەتییەكان دادەبڕێ و دەیبەستێتەوە بە فاكتۆرێكی وەهمییەوە. ئەگەر گۆڕانێك بەسەر چوارچێوەی زمان‌دادێ ئەم گۆڕانە تەنیا زمانی شار ناگرێتەوە و زمانی لادێش دەكەوێتە ژێركاریگەرییەكانی ئەم گۆڕانكارییە. زمان بوونێكی ئۆرگانیكە كە تەواوی ئاخێوەرانی ئەو هەرێمەی پێی دەدوێن، سەرلەبەریان لە گووران و تەشەنە و پەرەسەندن و بووژانەوەیدا بەشدارن. لادێیی لە سەییارەیەكی دیكەوە نەهاتوون و هەر بەو زمانە دەدوێن وا شارستانییەك پێی دەدوێ. هەر ئەو واژانە لەكار دەكا و هەر لەو ئامێر و كەرستانە كەڵك وەردەگرێ كە شارستانییەك كەڵكیان لێوەردەگرێ. ئەم بۆچوونە هەڵەیە بۆتە هۆی ئەوە هەژار و سامانی زمانی هەژار بچێتە ژێر پرسیار و بەوە تۆمەتبار بكرێ كە زمانی ئەو دەروەستی دەربڕینی بۆ وێنە دەقێكی ڕیوایەتی وەك سێلین یان دەقێكی فەننی وەك بلانشۆ نایە. ئەم تۆمەتە بە تەواوەت ناڕەوا و بێ‌ئەساسە چون واقەعەن هەر بەو واژانەی وا لە بەرهەمەكانی هەژار دان زۆر بە سانایی دەكرێ ئەم دەقانە بكەی بە كوردی. چون هەر وەك پێشتر ئاماژەی پێكرا هیچ مەفهوومێك نییە كە لە زمانە جیاوازەكاندا دەرنەبڕدرێت و تەنیا جیاوازیەكەی لەوەدایە كە ڕستەیەك لە زمانی فەڕانسە یان ئینگلیسی لەوانەیە بە پێنج وشە یان هەشت وشە دەرببڕدرێت و لە زمانێكی دیدا بە زیاتر یان كەمتر لەو ڕادەیە. بەڵام قەتعەن دەردەبڕدرێ و ئیدی ئەوەی كەسێك بۆخۆی تەنانەت دوو ڕستەی ڕۆمانی «سەفەر بەرەو قووڵایی شەوی» بۆ نەكرێ بە كوردی و لە ڕاگوێستنیدا تووشی شكست بێ، نابێ دەستە چەورەكەی خۆی بە زمان و بە هەژار بسڕێ. چون هەژار بەرپرسی زمان‌نەزانی كەس نییە.
بەڵام ئەوەی كە زمانی هەژار دەتوانێ دەروەستی ئەو حەوزە نوێیانە بێت و ئەگەر نەهات ئەو سازمانە زمانییەی وا ئەو پێكی هێناوە تاوانبارە، دیسانیش هەر بۆچوونێكی بەتەواوەت هەڵەیە. هەڵەیە چون ئەم بیرە لە زاتی خۆیدا وا بیر دەكاتەوە زمان شتێكی وەستاو و نەگۆڕە و دەبێ ئەو زمانەی وا چل پەنجا ساڵ لەوەپێش هەژار بناغەكەی داڕشتووە و كاری سەردەمی ئەوی پێ ڕاپەڕاوە دەبێ ئەوڕۆش هەر ئەو ڕۆڵە ببینێ و پێداویستییە زمانییەكانی ئێستا جێبەجێ بكا. لە حاڵێكدا وا نییە و لەم ماوە زەمانییەدا زمان و ئەركی زمانی گۆڕانی گەورەیان بەسەردا هاتووە. مەنتقی نییە كە زمانی هەژار بە بەرپرسیاری ئەو ئەركانە بزانین كە ئەركی ئەو نین. چون لە ڕاستیدا هەژار ئەو ساختارە زمانییەی بۆ ئەو ئەركانە ڕێك‌نەخستووە. هەر گوزارەیەكی زەینی پێویستی بە زمانێكی تایبەتە و ئەو زمانەی هەژار سازی كردووە تایبەتە بەو گوزارە فكریانەی كە زمانی ئەو دەریان دەبڕێ. ئێمە پێویستمان بە حەوزەی نوێی زمانییە و زمانی هەژار دەتوانێ پاڵنەر و پشتیوانێك بێ بۆ ئەو زمانەی وا قەرارە لە ئێستادا شكڵ بگرێ و ئەركی ئەوڕۆی بخرێتە سەرشان. جا بۆیە ئەو بەرپرسیاری ئەم دۆخە نوێیەی زمان نییە كە ناتوانێ ئەركی خۆی بۆ سازكردنی پێوەندی بەئاكام بگەیەنێ. هەژار ئەوەی ئەركی خۆی بووە بە زیادەوە ئەنجام داوە و ئەركی نوێ دەكەوێتە ئەستۆی ئەو كەسانە كە دەبێ بەرپرسیارەتی لە ئەستۆ بگرن. جا بۆیە تاوانباركردن و هەڵاتن لە بەرپرسیارەتییەكان هیچ كێشەیەكی زمانی چارەسەر ناكا. سەیر ئەوەیە زۆربەی ئەو كەسانەی گلەیی و گازندەیان لە زمانی هەژار و زمانی كوردی هەیە بۆخۆیان هیچ هەنگاوێكیان لەم بوارەدا نەناوە و دڵتەزێن‌تر ئەوەیە كە هیچ زانیارییەكی ئەوتۆیان بەسەر زمانی كوردی و توانستی ئەم زمانە نییە و تەنیا خەریكی شوعاردانن و هیچی دی؛ دەنا زمانی كوردی لە حاند ئەو دەقانەی كە ئەوان پێیانوایە بە زمانی كوردی دەرنابڕدرێ هێندە دەستەوەستان نییە. دەستەوەستانی كەس نابێ لەسەر حیسابی زمانی كوردی بنووسرێ.
بەرهەمەكانی هەژار كەشفی بەشێك لەو توانستە زمانییە كە پێشتر ڕێی تێنەبرابوو و خۆیا نەببوو. سامانی زمانی هەژار بەشێكە لەو نموودە زمانییەی كە ئێمە ئەوڕۆ دەتوانین بە شێوەیەكی سادەتر كەڵكی لێ وەرگرین. یەكەم هەنگاوە پڕ لە متمانەكانی مۆدێڕن بوونەوەی زمانی پەخشان و نەسر لەلایەن هەژارەوە نراون. هەژار نموونەی زەق و زیندووی سەركەوتنی زمانی كوردییە لە بەتاقی كردنەوەی چەمكە مۆدێڕنەكان. ئەو دەقانەی ڕەعەمەلی هێناون بوونە فۆنداسیۆن و بناغەیەك كە دەكرێ بناغەی زمانێكی یەكگرتووی لەسەر دابمەزرێ، ئەم شتە یەكێك لە ئاواتەكانی هێمنی موكریانی بوو پاش ئەوەی شەڕەفنامە لە قەوارەی كتێبدا بە سامانی زمانی ئێمەوە زیاد بوو. هەژار پتر لە هەر نووسەرێكی دیكەی كورد؛ بە ئێستا و ڕابردووشەوە؛ شارەزای زمان و توانستی زمانی و دیالكتیكە جیاوازەكانی زمانی كوردی بووە. زمانی كوردی و بەتایبەت پەخشانی كوردی بە بەبێ هەژار بیابانێكی ویشك و برینگە. هەركام لەو بەرهەمانەی كە بە پەخشان نووسیونی ڕووداوێكی گرینگن لە بەرەوپێش چوونی پەخشانی كودیدا. دەتوانین بەرهەمەكانی بخەینە ژێر تیغی ڕەخنەی زانستی و زۆریش بێڕەحم بین سەبارەت بە بەرهەمەكانی، بەتایبەت كە زۆربەی شێعرەكانی كاتیان بەسەر چووە و بۆ سەردەمێكی دیاریكراو نووسراون؛ بەڵام ناتوانین ئەو كاریگەریە بەلێشاو و مەزنەی لەسەر زمانی كوردی بوویەتی وەپشت گوێ بخەین و لەبەرچاوی نەگرین. وەختایەك چاوێك بەسەر مێژووی پەخشانی كوردیدا دەگێڕین و دەگەینە سەر شەڕەفنامە بۆمان دەردەكەوێ كە زمانی پەخشان چ گۆڕانێكی مەزن و پڕ لە هیوای بەسەردا هاتووە. هەژار لەم بەرهەمەدا زمانی پەخشانی كوردی بە شێوەیەكی دیكە موهەندسی كردۆتەوە و دەرووی زۆر ڕوونی بەسەر ئەم حەوزەیەدا كردۆتەوە. هەژار بەرچاوترین مێعماری مۆدێڕن بوونەوەی زمانی كوردییە لە بەستێنی پەخشاندا. ئەو بە دەسكاری كردنی زمان ڕێگایەكی دیكە و چارەنووسێكی دیكەی بۆ پەخشان ڕەخساندووە. سووك كردنی ئەزموونی زمانی هەژار هیچ شتێك بە سامانی زمانی ئێمەوە زیاد ناكا. ئەویش سووك كردنێك كە هیچ پاساوێكی زانستی لە پشت نییە و بە پێی تێك‌ئەنگوان و ململانەی ڕاستەوخۆ لەگەڵ دەقە نووسراوەكانی ئەو نییە. ئێمە دەبێ خۆمان بەو جۆرە ببینین كە هەین. مەنتقی نییە كە دایم تەورێكی گەورەمان بە دەستەوەبێ بۆ بڕینەوەی ڕیشەكانی خۆمان. هەژار بەدیهێنەری شێوازێكی نوێی پەخشان نووسینە لە زمانی كوردیدا. شێوازێك لە پەخشان كە هەرچەندێكی لە مێژووی كرچ و كاڵی پەخشانی كوردیدا بۆی بگەڕێی نموونەی نابینی. لە شەڕەفنامەدا پەنجەرەیەكی نوێ بەسەر زماندا دەكاتەوە و زمانی كوردی لەگەڵ ئەوچەمكانە ڕووبەرڕوو دەكا كە پێشتر قەتی دەرنەبڕیون. ئەو ڕستانەی پێ ساز دەكا كە پێشتر بە زمانی كوردی نەنووسراون. «میری جوانمێر و شێر، لە لان هاتەدەر و خاوی خۆی دەركرد و تاوی‌دا دوژمن و خەنجەری زگ‌دڕ و شیری سەربڕ كەوتە گیانی دوژمنانی كوردستان و پێی دادان و ملی بادان و لەبەرخۆی ڕادان و ئاسەواری نەیاری بڕییەوە و پەڵەی نەنگی دیلی بە خوێنی داگیركەر سڕییەوە و ئابڕووی خۆی و هۆزەكەی كڕییەوە و...
لاپەڕەی 285شەڕەفنامەی بەدلیسی چاپی دووهەم 1981 تاران»
ئەم شێوازە پەخشانە نە لە پێش هەژاردا بەدی دەكرێ و نە لە پاش خۆشی. هەژار لە نووسینی پەخشاندا و بەتایبەت پەخشانێك كە لە لەنەزەر تكنیكییەوە بە نەسری موسەججەع مەنشوورە دیاردەیەكی بێوێنەیە لە زمانی كوردیدا و لەنەزەر ئەرزشی ئەدەبییەوە كارەكانی شان لەشانی پەخشان نووسە كلاسیكەكانی فارس دەدەن و بگرە سەرتریشن. هەژار لەم شێوازەدا نەك بە دوای ڕازی كردنی خوێنەر بەڵكوو بە دووی دیتنەوەی بەشێك لەو پتانسیلە زمانییەوە بوو كە فۆڕمێكی جوانیناسانەی نوێی بە ڕستە و بە زمان دەبەخشی.
هەژار هەتا سەر بەم تكنیكە ئەدەبیەی خۆی وەفادار مایەوە و تەنانەت لەو كارانەی وا لە عەلی شەریعەتیشی وەرگێڕاون ئەم شێوازەی پەرە پێداوە و بە تەشقی گەیاندووە.
«هەزار و ئەوەندە ساڵە ئەم حەشامات و ئاپۆرە زۆر و بۆرە، وان لەم حاڵە و وان لەو چاڵە و لەو سەر پەت و سنگە ماون و بەم گوڵمێخەوە داكوتراون.»
«چوارنامیلكەی دوكتوور عەلی شەریعەتی. چاپی دووهەم ئاراس.2007»
ئەو چێژەی زمان بە خوێنەری دەبەخشێ لەسۆنگەی گوڵ‌بێر كردنی ئەو واژانەوە بەدیهاتوون كە بە هاونشین‌كردنیان توانیویەتی ڕواڵەتێكی نوێ لە زمان و ستاتیكی زمانی بە بەردەنگ ببەخشێ. ئێمە ناتوانین و مافی ئەوەمان نییە هەژار بە هیچ شتێك تۆمەتبار بكەین؛ چونكوو ئەو ئامیانەی لە ڕۆنانی پێكهاتەی زمانی خۆی كەڵكی لێوەرگرتووە هەر ئەو ئامیانە بووە كە لەبەر دەستیدا بووە و هەتا ئەودەم كەس وەك ئەو بۆ نووسینی پەخشان كەڵكی لێوەرنەگرتووە. ئەو توخمە زمانیانەی پەخشانی هەژاریان پێكهێناوە هەر ئەو توخمانەن كە ئێستاش لەبەر دەستی ئێمەدان؛ چۆنە ئەو توانیویەتی دنیای زمانی خۆی بەدی بێنێ بەڵام ئێمە ناتوانین فۆڕم بدەین بە دنیای زمانی خۆمان؟ ئایا دۆژدامان و دەستەوەستانی ئێمە لە بنیات نانی بناغەی زمانی خۆمان خەتای هەژارە؟ كارە زمانییەكانی هەژار پانتایی زمانی كوردییان هەتا ئەو ڕادەیە لەبەر یەك كێشاوە كە تەنانەت توانی بەرعۆدەی دەقێكی كلاسیك و هێمایینی وەك قورعان بێ و بەسەربەرزییەوە ڕایماڵێتە چوارچێوەی خۆیەوە. تایبەتمەندی كاری ئەو لە وەرگێڕانی قورعاندا شتێكی سەرسووڕهێنەرە. لەم وەرگێڕانەدا كەڵكی لە وزەی سەرلەبەری دیالكتەكانی زمانی كوردی وەرگرتووە و ساختاری زمانی بەرهەمەكەی ئاوێتەیەكە لە وشەی تەواوی ئەو زار و بنزارانەی لە زمانی كوردیدا هەن. ئەو فۆڕمە زمانییەی كە لە وەرگێڕانی قورعاندا بەدی هێناوە، پلۆرالترین دەقێكە كە تا ئێستا نووسەرێكی كورد توانیویەتی بی‌ئافرێنێ. دەقی قورعان بە وەرگێڕانی هەژار ویترین و كلاسی زمانی كوردییە. «سۆند بە هەڕەتی ئێوارە مرۆ گشتی زیانبارە.»
«قورعان وەرگێڕانی هەژار لاپەڕەی601چاپی دووهەم.»
ئاخر كاری زمانی هەژار كە وەك پەخشان بڵاو بۆوە چێشتی مجێورە كە ئەویش لە باری فۆڕمی زمانییە دیسان هەر ڕووداوێكی بێوێنەیە. هەر وەك دەزانین مەیلێكی لەبڕان‌نەهاتوو لە هەناوی ئەدبیاتی مۆدێڕن و بەتایبەت ئەدەبیاتی پۆست‌مۆدێڕندا هەیە بۆ سادە‌نووسی. بەتایبەت لە نەسر و پەخشاندا و زۆربەی نووسەرە مۆدێڕنیست و پۆست مۆدێڕنیستەكان بە جۆرێك لە جۆرەكان حەولیان داوە لەو زمانە پڕپێچ‌وپەنا و پڕ لە گرێ‌وگۆڵەی چیرۆك و ڕۆمانی پێ‌گێڕدراوەتەوە خۆ ببوێرن و بە زمانێك كە توێژاڵێكی بەرینی لە زمانی هەموانی لەخۆ گرتووە بدوێن و بگێڕنەوە. لە ئەدەبی كلاسیكدا دەتوانین ئاماژە بە گۆگۆل و تۆرگنێف بكەین. لە نووسەرە مۆدێڕنەكان هێمینگوێی و سالینجێر و كاروێر و هەروەها فاكنێر لە ڕۆمانی «گۆڕبەگۆڕ»دا نموونەی باشن و لە نووسەرە پۆست مۆدێڕنەكانیش بارتڵمی و ڤۆنەگات نموونەی وەها بەخۆدا هاتنەوەیەكن لە زماندا.
زمانی چێشتی‌مجێوریش خاوەنی ئەو فاكتۆرە سەرەكیانەن كە وەرچەرخانی بنەڕەتییان تێدا بەدی دەكرێ؛ هەم نیسبەت بە خودی هەژار و هەمیش نیسبەت بە زمانی كوردی لە گشتییەتی خۆیدا و بە بڕوای من فۆڕمی زمانی چێشتی‌مجێور یەكێكە لە سەركەوتنە مەزنەكانی زمانی كوردی لە بواری سادە نووسی و گێڕانەوەدا. زمانی ئەم كتێبە ڕووبەرێك لە تواناییەكانی زمانی كوردی نیشان دەدا كە پێشتر لە لایەن هیچ نووسەرێكی كورد بەم شێوە بەربڵاوە كەڵكی لێوەرنەگیراوە و ئەو شێوازە پارۆدیكەی دەقی چێشتی‌مجێوری پێ ڕیوایەت كراوە شێوازێكە كە تایبەتە بە خودی هەژار. هەرچەن پێشتر هێمنی موكریانی لە پێشەكی تاریك و ڕوون‌دا نموونەیەكی ئاڕمانی لە پەخشانی كوردی نیشان داوە كە بۆ هەمیشە لە ترۆپكی پەخشانی كوردیدا دەمێنێتەوە، بەڵام ئەو شێواز و فۆڕمە ڕیوایەتییەی هەژار بۆ دەربڕینی چێشتی‌مجێور كەڵكی لێوەرگرتووە بە چەن هۆ گرینگییەكی تایبەتی بۆ زمان و بەتایبەت زمانی گێڕانەوەی كوردی هەیە. یەكەم ئەوەی كە زمان وەك ئەو نوكتانەی ڕشتەی مرواری پێ‌گێڕدراوەتەوە لە ڕووكاردا نەماوەتەوە و قووڵاییەكی تایبەتی تێدایە لە باری جوانی‌ناسی و ساختاری زمانی و فۆڕمی ئیحساسییەوە. دووهەم ئەوەیكە جەسارەتێكی زمانی بێوێنەی تێدایە و زمان ڕاوی و پێناسەی ئەو بارودۆخە ئینسانیەیە كە كەم نووسەر دەوێرێ خۆ لە قەرەی بدا و كەم نووسەر دەتوانێ ئاوا بە ڕاشكاوی دەست بەرێتە هەرێمە تابۆكان. ئەو وشانەی كە بۆ گێڕانەوەی ژیانی ڕاستەقینەی خۆی لەكاریان دەكا لەو وشانەن كە لە سووچێكی تاریك خزاون و زۆر بە دەگمەن كەڵكیان لێ وەردەگیرێ. زمان هەتا ئەو پەڕی خۆی بێ‌پەردە و شەففافە و ئەوەش دەسكەوتێكی كەم نییە بۆ زمانی كوردی كە تا سەر ئێسقان محافزەكار و خودسانسۆڕە. لێرەدا حەول نادرێ چێشتی‌مجێور لە ڕووی مێژوویی و ناوەڕۆكەوە ئەرزشگوزارێ بكرێ بەڵكوو تەنیا وە تەنیا باس لەو فۆڕمە زمانییە دەكرێ كە دەقەكەی پێ‌نووسراوە و هیچی دی. وەك ئاخر تێبینی لەسەر سامانی زمانی هەژار دەبێ ئەوەش بڵێین كە ئەگەر ئێمەی بە ڕواڵەت ڕوناكبیر و زماننانس و زمانزان و ڕەخنەگر ناتوانین وەك فیتس‌جرالد كە لە سۆنگەی وەرگێڕانی بەشێك لە چوارینەكانی خەییامەوە بۆتە خاوەنی ڕێز و حورمەتێكی لە بڕان نەهاتوو لە نێو زمان و میللەتی خۆیدا و هەموو ساڵێك لە ڕۆژێكی تایبەتدا یاد و بیرەوەری ئەو بە شانازییەوە زیندوو ڕادەگیرێ؛ ڕێز لە زەحمەت و ماندوو بوونی هەژار بگرین لانیكەم ئەوەندە حورمەت بۆ كاری خۆمان دانێین كە زانستیانە و لە ڕووی ئینسافەوە بچین بۆ شەڕی هەژار؛ هەرچەند وێناچێ ئەو قەڵا مەزنەی هەژار لە زمان بۆخۆی و بۆ زمانی كوردی ڕۆناوە بەو زیبكە بەرد و ڕمبانەی لە تاریكیدا دەكوترێن لە جێی خۆی ببزوێ.