دەور و ڕۆڵی «حوجرە»، وەک ئاکادێمیایەکی نەتەوەیی و خۆیی و خۆماڵی و وەک گەورە-زانستگای سەرچاوەی هەڵقوڵینی بیر و هزر و زانست و تێگەیشتوویی و پێگەیشتوویی؛ وەک مەکۆی پێگەیاندنی هەزاران هەڵکەوتە و بلیمەت و بیرمەند و کەڵەشاعیر و ئەدیبیپێشڕەو و نووسەری ڕچەشکێن و ڕابەری کۆمەڵایەتی و شۆڕشگیڕی شوناسخواز و ئیسلامناس و فەیلەسووف و زانای بێمیناک و ناوداری کورد، لە درێژایی مێژوویی پەروەردە و ڕاهێنان و فێرکاریی ئەو مەکۆ و مەڵبەند و ناوەندە پیرۆز و هێمایینە و لە ڕەوتی گەشە و نەشەی هەزار و چەندسەد ساڵەیدا، کەوتووەتە بەر تیشکی سەرنج و لێکۆڵینەوە و توێژینەوەی دەیان لێکۆڵەر و نووسەر و زانای ناوداری کورد و غەیرە کورد. لە نێو ئەم کەسایەتییانەدا، لەم کورتەوتارەدا، ڕوانگەی دوو کەسایەتیی هەڵکەوتە و هەرەناوداری کورد، مامۆستایان: مەسعوود محەممەد و شوکور مستەفا؛ هاوڕێ لەگەڵ بیروڕای دوو کەسایەتیی بلیمەت و ناوداری غەیرەکورد، مامۆستایان: دوکتۆر مەهدی موحەققیق و دوکتۆر حەسەنی ئەحمەدیی گیوی، دەخەینە بەر چاوی خوێنەران و بەردەنگانی تامەزرۆی ئەم بابەتەوە.
پێش ڕاگوێستنی بیروڕا و بۆچوونی مامۆستایان مەسعوود محەممەد و شوکور مستەفا و دوکتۆر مەهدی موحەققیق و دوکتۆر حەسەنی ئەحمەدیی گێوی؛ جێی خۆیەتی لە زمان مامۆستا هێمن(وەک یەکێک لە بەرهەمەکان و دەرکەوتەکانی «حوجرە»)، تەنیا وەک کورتە ئاماژەیەکی واتادار، ئەو ڕاستەقینەیە وەبیر بێنینەوە کە «حوجرە»، لە پەنا هەموو کارکرد و فانکشنە جۆراوجۆرەکانی تری، قوتابخانەیەکی پێشڕەوی ڕەخنەی ئەدەبیـش بووە بۆ شڕۆڤە و شیکاری و نرخاندن و هەڵسەندگانی شاکارە ئەدەبییەکان‒چ شاکاری وێژەی عەڕەبی، چ شاکاری وێژەی فارسی، و بەتایبەت شاکارە وێژەییە کوردییەکان‒؛ مامۆستا هێمن لەم پێوەندییەدا و، تەنیا وەک کورتە ئاماژیەک بەو کارکرد و فانکشنەی حوجرە، ئاوا دەفەرموێ:
«من بۆخۆم پتر لە نیو چەرخە سەروکارم دەگەڵ شێعری نالیدا هەیە؛ ئەودەمە کە وەک (سوختە)یەکی نەزان لە خانەقای شێخی بورهان بووم، دەمدی کە (مەلا زاناکان) و (موستەعیدە باشەکان) لە سەر شێعری نالی دەڕۆن، ئەگەر نیوەخوێندەواری وەک منیان بۆ حاڵی نەبووبان، هیچ نەبێ سەرنجیان بۆ لای مەلە لەو دەریا مەند و بێبەستێنە ڕادەکێشان...» (پێشەکیی دیوانی نالی، ناوەندی بڵاوکردنەوەی سەلاحەددینی ئەییوبی، ورمێ، 1364).
‒بیروڕای چەند کەسایەتیی کورد و غەیرە کورد لەبابەت پێگە و ئاستی «حوجرە»وە:
1.مامۆستا مەسعوود محەممەد؛ زانا و بیرمەندی هەڵکەوته، زمانزان و زمانناس و نالیناسی بلیمەتی کورد، لە بابەت پێگەی تەرز و بەرزی «حوجرە»وە ئاوا دەفەرموێ:
«ئەگەر خوێندەواری ئەوڕۆی کورد بەراورد بکەین لەگەڵ ڕادەی زانایی مەلاکانی لەمەوپێش و هەرلایە بەپێی زەرف و کاتی خۆیان هەڵیانسەنگێنین، بێگومان تەرازووی مەلاکان یەکجار سەنگینتر دەبێ، بەپێچەوانەی دواکەوتنی خوێندەوارێکی کورد لە خوێندەواری (نموونەی) ئەو سەردەمە. مەلایەکی کورد، 400 ساڵ پێش ئەمڕۆ، هاوتای خوێندەواری (نموونە-نمووزەجی) زەمانی خۆی بووە، واتە ئەو زۆرتر کوڕی کوڕی ڕۆژگاری خۆی بووە لە مامۆستایەکی قوتابخانە و زانستگای ئێستای کورد. پیاوێکی وەک (ئیبڕاهیم حەیدەری)، کە بوو بە شێخولئیسلام لە دواڕۆژانی خەلافەتی عوسمانی، مەلایەکی هەولێری بوو. بەپێی دەوری خۆی پایەیەکی نەهێشتەوە لە ڕەوتی زانیاری و ئایینی و جیهانی کە بۆ مەلایەک مومکین بێ لێی سەرکەوێ. لەودەمەدا ئەو مەلایە لە ڕووی هێز و دەسەڵات و ناو و مەقامی ڕۆشنبیرییەوە، چەندین مەیدان لەپێش خوێندەوارانی ئێمڕۆی کوردەوە دێ، بەپێی کاتی خۆیان. پایەی (شێخولئیسلام)، لەوە بەرزترە یەکێک بگا بە پایەی پاداشتی (نۆبێل). خۆ دیارە تا ئێستا تاکە کوردێک نە ئەو پاداشتەی[=پاداشتی نۆبێل] وەرگرتووە، نە لە دواڕۆژێکی بەرچاودا بە تەمای ئەوەیە وەریگرێ؛ ئەوەمان لەبیر نەچێ خوێندەواری دووسەد ساڵ لەمەوبەری کورد (شەهادە)ـەکەی لە (فێرگەیەکی کوردستان)[=حوجرە] وەردەگرت و پێویست نەبوو لە پێناو خوێندن بچێ بۆ دەرەوە...»[ڕوونکردنەوە: مەبەستی مامۆستا مەسعوود محەممەد لە پایەی "شێخولئیسلام" لە دووسەدە لەمەوپێشە، نەک لە سەردەمی ئێمەدا کە پتر وەک پێشناو و پاشناوێکی تەشریفاتی کەڵکی لێوەرگیراوە](فەرهەنگی حوجرە، محەممەد ئەحمەدیان، چاپەمەنیی خانی، 1403، سەقز، لاپەڕە 102 و 103).
مامۆستا مەسعوود محەممەد لە شوێنێکی تردا، هەر لەبابەت پێگەی تەرز و بەرزی حوجرە قوڕینەکانی کوردستان و ئاستی هەرەبەرزی زانیاری و خوێندەواری و ڕۆشنبیریی مەلای کورد، سەرەڕای برسێتی و نەداری و هەژاری و بێئەنواییان، ئاوا دەفەرموێ:
«لە ڕابردوودا مەلای کوردت دەدی ڕووت و برسی، بێپارە و پووڵ، لەسەر بەردێکی ڕەق بەدەوری کانیاوی گوندێکی هەژاری کوردەوە خەریکە فەلسەفەی ئەفلاتوون و مەنتیقی ئەرەستوو و هەندەسەی ئیقلیدۆس و فەلەکی بەتلیمووس و شەریعەتی ئیسلام و زانستە[فەلسەفی و کەلامییە]کانی موعتەزیلی و ئەشعەری و، ئەدەبی «مُتَنَّبی»و «مَعَّری» و «سعدی» و «حافظ»، بە ڕەوانی و بە ئەوپەڕی ئوستادییەوە دڵێتەوە بە فەقێیەکی کوردی لەخۆی ڕووت و برسیتر؛ لە قاهیرە و ئەستەنبووڵ و شام و بەغدا و لاهوور و توونس و مەراکیش و فاس و زانستگاکانی ئەورووپای پێش 500 ساڵ، چ ماددەیەک[ـی دەرسی] دەخوێندرا، هەمان ماددە لە هەرتەلی ڕانیە و لە عەبابەیلی شارەزوور و ڕۆستی ڕەواندز و دێیەکانی وەک ئەوانەی هەموو ناوچەکانی کوردستان، لەبەر چرای قودیلە «فتیلە» و لەسەر حەسیری شڕ، واش دەبوو بێچرا و حەسیر، دەرس دەگوتراوە و کتێبیشیان لەسەر دادەنرا...»(فەرهەنگی حوجرە،محەممەد ئەحمەدیان، چاپەمەنیی خانی، 1403، لاپەڕە 103).
2. دوکتۆر مەهدی موحەقیق، کە کەسایەتیی تەرز و بەرزی لینگەی ئەو، لە بواری ئەدەبیاتی فارسی و عەڕەبی و زانستە مرۆڤییەکان(بەتایبەت لە بواری مێژووی زانستە ئیسلامییەکان و مێژووی فەلسەفەی ئیسلامی و فەلسەفەی ئەخلاقی پزیشکی و مێژووی پزیشکیی ئیسلامی)، لە ئێرانی سەردەمدا زۆر بەدەگمەنی هەڵدەکەوێ، چونکە هەم لە فێرگە ئایینییەکان خوێندوویەتی و مەلایەکی تەواوە و تا دوا قۆناغی ئیجتیهادی خوێندووە، هەم دوکتۆرای فەلسەفەی هەیە و هەم دوکتۆرای ئەدەبیاتی فارسی هەیە، ئەندامی چەندین فەرهەنگستانی جیهانییە، ئەندامی پەیوەستەی فەرهنگستانی دیمەشقە، ئەندامی پەیوەستەی فەرهەنگستانی زمانی فارسییە، ئەندامی پەیوەستەی فەرهەنگیتانی علوومی ئێرانە ، مامۆستای مومتازی زانستگای تاران بووە، مامۆستای زانستگای «مکگیل» بووە لە کانەدایە و...؛ تەمەنی نزیک نەودووهەشت ساڵ دەبێ؛ دیاره زۆر گرینگە کە ئاوا کەسایەتییەک چۆن باسی حوجرەکانی کوردستان دەکات.! لەم کتێبەی دا کە باسی خزمەتەکانی مامۆستا هەژارە، کە ساڵی 1385ی هەتاوی چاپ کراوە دەڵێ: “بلاد طیبه کردستان همیشه مرکز علم و دانش و جایگاه علمای متبحر و دانشمندان بزرگ بوده است و بدون اغراق میتوان گفت که سنتهای علمی که در طی قرون در نظامیههای مَرو و نیشابور و بغداد برقرار بوده در سرزمین کردستان به نحوه جامعتری بروز و ظهور داشته است و این سنت تا زمان ما[دوران طلبگی و دانشجویی ایشان= مصادف با دوران طلایی حجرههای کردستان]، در آنجا محفوظ مانده است و ما خود توفیق استفاده و استفاضه از فقیهان بزرگی همچون کردستانی رحمه الله، که فقه شافعی در دانشگاه تدریس میفرمود و ادیبان بیدیلی همچون عبدالحمید بدیع الزمان کردستانی رحمه الله و داشتهایم” دوو شت گرینگە یەکێ دەڵێ: «بدون اغراق»؛ یەکی تر دەڵێ: «در کردستان جامعتر بودە از نظامیههای مرو و نیشابور و بەغدا». ئەمە قسەی کەسێکە کە لە ئاستی دنیایەدا مەتڕەحە و ئەندامی جەندین فەرهەنگستانی ئێران و دونیایە؛ دیارە عەللامە بەدیعوززەمانیی کوردستانی مامۆستای بووە، و مامۆستای شێخولئیسلامی کوردستانی هاوکاری بووە.
3. دوکتۆر حەسەنی ئەحمەدیی گیوی، مامۆستای ناودار و هەڵکەوتەی زانستگاکانی ئێران، کە لە بەشی ڕێزماندا زۆر ناودار و خاوەنبەرهەمی کەموێنە و دانسقەیە، چەندین کتێبی ڕێزمانی فارسی نووسیوە کە هەر هەموویان کتێبی دەرسیی زانستگاکانی ئێرانن، دۆست و هاوڕێ و هاوکاری هەمیشەیی دوکتۆر حەسەن ئەنوەری(نووسەری فەرهەنگی گەورەی «سخن»)بووە؛ لە کتێبێکدا کە لە بابەت عەللامە ئەحمەد تورجانیزادە نووسراوە، لەوێدا دەڵێ: “در آنزمان معروف بود که بزرگترین استادان زبان و ادبیات دانشگاههای ایران دو شخصیت بزرگ هستند که هر دو از خاکِ پاکِ کردستان برخواستند. استاد عبدالحمید بدیعالزمان کردستانی در دانشگاه تهران و احمد ترجانیزاده در دانشگاه تبریز».(زندگینامە و آثار و خدمات استاد احمد ترجانیزاده، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ایران، 1385).
کە دیارە هەر وەک باسکرا، ئەم دوو مامۆستا بلیمەت و هەڵکەوتەیە، نەتەنیا لە ناسراوترین بەرهەمەکان و دەرکەوتووەکان و شانازییەکانی حوجرە لە ئەژمار دێن، تەنانەت لە سەرجەم تەمەنی خۆیاندا، یەک کاتژمێریش لە قوتابخانەی دەوڵەتی و مەدرەسەی میری دەرسیان نەخوێندووە، چ بگا بە زانستگا!!
4. مامۆستا شوکور موستەفا؛ کە ئێمە هەموومان بیستوومانە وەرگێڕێکی هەڵکەوتە و بلیمەتە و، بە بڕوای خاوەنڕایانی بواری زمان و زمانەوانی، تەنیا کەسێک لە باشوور، کە ڕێک لە ئاست و پێگەی مامۆستا هەژار دابێ لە کوردینووسین و زمانزانیدا، مامۆستا شوکور موستەفایە. لە کوردی زانی و کوردینووسیندا و لە کوردینووسینی ڕاست و دروست و پاراو و ڕەسەندا کەس لە باشوور ناگاتە شوکور موستەفا و لینگەی مامۆستا هەژارە؛ بۆیەش پێیان گوتوە «مەلا شوکور» چون مەلای دوازدە عیلمە. فەقێی عەللامە مامۆستا مەلا موحەممەد قزڵجی تورجانیزادە بووە لە بەغدایە. زۆر گرینگە ئەم بابەتەی کە له بابەت حوجرەدا باسیدەکا؛ له کتێبێکی بەنرخی خۆیدا: «سەرچاوەکانی بیر و باوەڕی کوردەواری»، ئاوا دەڵێ: “زانایانی کورد لە بواری فەلسەفە و مەنتیقی یۆنان دا وەک هەموو زانا و فەیلەسووفەکانی ئیسلام وەبەر کاریگەریی فیکری یۆنانی کەوتوون...، دەمیان لە مەششائییەت (بە دەم هاتوچۆوە دەمەتەقێ و چەقەچەق) و ئیشڕاقییەت و ڕیواقییەت و مەزهەبی ماتریالیزم و بێسەرەتایی و بێبنەتاییی جیهان کوتاوە و نووسینیان چ بە کتێب و نامیلکە و شڕۆڤە و پەراوێز لە سەر کتێبی عومدەی کەلام و ئوسووڵی فیقه و تەفسیر و لێکدانەوەی قوڕئانی پیرۆز و، چ بە ڕانانی مەدرەسەی زانست و فەلسەفە-بڵاوکردنەوە زۆر بەرچاون...”. کاتیبی چەڵەبی لە کتێبی: ”کەشفوززنوون“دا نووسیویە: "مەلا و فەقێی کورد نەبان، لەسەروبەندی سوڵتان موحەممەد، خوێندەواری و زانست و فەلسەفە-بڵاوکردنەوە بە سەرانسەری وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناویندا ئاسەوارای نەدەما". مەلا و فەقێی کورد لە دنیای ئیسلامەتیدا نوێنەری بڵاوکردنەوەی ڕۆشنبیری بوون. سەرلەبەری یاسا و ڕێساکانی دەوڵەتی عوسمانی، کە لە خۆڕایی بە نێوی سوڵتان سلێمانی قانوونییەوە لە قەڵەم دراون، ئەوەی ڕاستی بێ، ئەو یاسا و ڕێسایە هەمووی بەرهەمی مێشکی مەلایەکی کورد: (ابوالسعود العمادی)ـی شێخولئیسلامی وڵاتی ڕۆم بووە. (فەرهەنگی حوجرە، محەممەد ئەحمەدیان، چاپەمەنیی خانی، 1403، لاپەڕە 16 و 17).
ئەوەی جێی تێڕامان و تێفکرین و لێخوردبوونەوە و سەرسوڕمانە و لە لایەکیشەوە جێگای ئەوپەڕی بەخۆخوڕین و شانازییە، ئەوەیە کە بە شاهیدیی مێژووی پەروەرد و مێژووی ئەدەبی و مێژووی فێرگە ئایینەکانی وڵاتانی ئیسلامی و مێژووی حوجرەی کوردەواری، لە نێوان تێکڕای فێرگە ئایینییەکانی سەرجەم نەتەوە موسوڵمانەکانی دنیادا، تەنیا و تەنیا «حوجرەی کوردەواری»، ئەو شانازییەی پێبڕاوە کە بتوانێ بە دەورگێڕیی بەرپرسیارانە، نەتەوەیییانە، شوناسخوازانە و جوانیناسانەی فەقێیەکان و مامۆستاکان و بەرهەمەکان و دەرکەوتەکانی حوجرەوە، ڕۆڵ و دەوری حاشاهەڵنەگر و بێڕکابەر و بێجێگرەوەی ناوەندێکی ئەدەبی و وێژەیی پێشڕەو و ڕچەشکێن و بەرهەمخوڵقێن و شوێندانەر و ڕەخنەکارانە و ڕەخنەسازانە و پڕۆتایپ-خوڵقێن(بە هەردوو مانای پڕۆتۆتایپ: سەر-چەشن و سەرەتا-وێنە)ـی هەبووبێت؛ کەوابوو جێی خۆیەتی کە لە کۆتایی ئەم مژار و بابەتەدا و هەر لەم پێوەندییەدا، چەند ڕستەیەک لە وتاری بەپێز و بەهێزی «دەوری حوجرە دە شێعری کلاسیکی کوردیدا» (گۆڤاری سروە، ژمارە117، خاکەلێوەی 1375)، لە نووسینی شاعیر و نووسەر و لێکۆڵەر و تەنزنووسی خاوەنشێوازی سەردەمی موکریان، مامۆستا عەلی ئیسماعیلزادە (ڕێبوار) بهێنینەوە و بگێڕینەوە، کە ئاوا دەڵێ:
«خوێندن لە حوجرەکانی کوردستان تەنیا بابەتی زانستی و ئایینی نەدەگرتەوە، بەڵکوو ئەدەبیات، عەرووزی فارسی و عەڕەبیش بەشێکی بەرچاوی دەرس و وانەی فەقێ بوو؛ شارەزایی مامۆستایانی ئەو حوجرانە و هەستی نەتەوایەتییان، فەقێیەکانی بەرەو دنیای بەرینی ئەدەبیات ڕادەکێشا و کاتێک هەستیان دەکرد دەتوانن بیروهەستیان بە زمانی زگماکیی خۆیان بهۆننەوە، بەڕادەیەک هۆگری ئەدەبیات دەبوون کە کۆڕی شێعرێن و موشاعەرە، شەوانی سێشەممە و جومعە ڕمێنی تەواوی هەبوو؛ لەو کۆڕانەدا خوێندنەوەی شێعری شاعیرانی ناودار، یان ئیستیقباڵ و تەزمین و پێنجخشتەکیدانان لەسەر شێعری شاعیرانی کورد، گەلێک پێشوازی لێدەکرا؛ فەقێیەکان بە کەڵکوەرگرتن لە زانستی عەرووز و ئەو ئاقارە ئەدەبییەی تێیدا دەژیان، زۆر زوو تەبعیان مەوزوون دەبوو، ئەوە هانیدەدان بۆ دانانی شێعری سەربەخۆ؛ لەنێو خێڵی ئەو فەقێیانەی ئەزموونی شاعیرییان ئەنجامدەدا، شاعیرانی هەڵکەوتەی داهاتوو خۆیان دەنواند... پاراستن و دەوڵەمەندکردنی زمانی ئەدەبیی کوردی بەرهەمی هەوڵی تێکڕای شاعیرانی کلاسیک و داهێنەره، ئەو شاعیرانە بەرهەمی ئاقاری ئەدەبیی حوجرەکان بوون. سیاسەتی چۆلکردنی حوجرەکان، زیاتر لە خەساری ئایینی، زیانی بە زمان و سەبکی شێعری کوردی گەیاند، بەرەی شاعیرانی کلاسیک وردە وردە وەجاخیان کوێر بۆوە... شێوەی خوێندنی حوجرە بەگشتی لەکزیدا، حوجرەکان گەمارۆی ئابووری و فەرهەنگی دران، بەرە بەرە ڕادەی خوێندکاران لە کەمیدا...»(فەرهەنگی حوجرە، محەممەد ئەحمەدیان، چاپەمەنیی خانی، 1403، لاپەڕە 96 و 97).