ژانڕی تڕاژێدی، لە ڕاستیدا دەرکەوتەی پێواژۆی گێڕانەوە/ نواندنەوەی جوانیناسانەی دۆخێکی کارەسات‌خوڵقێنی سامناک و خەفەتباری مێژوویی و نەتەوەییە بە کەرەسە و ئامێری زمان-وێنەی وێژەیی و هونەری. ئەم ژانڕە ئەدەبییە لە ڕێگەی سەرلەنوێ‌نووسینەوە و وێناکردن و نواندنەوە(=representation) و تۆمارکردنی جوانیناسانە و هەستیارانە و سۆزدارانەی ڕووداوە ڕاچڵەکێنەر و داچڵەکێنەر و شکۆدارە مێژووییەکانی نەتەوەیەکی چەوسێندراو و زێف‌لێکراو، پێش‌هەمووان تاق و تاقمە کەم‌‌هەست و بێ‌هەڵوێستەکان و هەروەها مرۆڤە خەواڵووەکان و کۆما کەم‌‌ئاگا و بێ‌‌دەردەکان و تاک و کۆی سڕ و سەهەندەکانی ئەم نەتەوەیە و لەدوواییش‌دا_لەڕێگەی نواندنەوە و وەرگێڕانەوە_تێکڕای تاق و تاقمەکانی کۆمەڵگای بەشەری، لە خەو هەڵدەستێنێ و ئاگاداریان دەکاتەوە و ڕایاندەچڵەکێنێ و ڕایاندەتڵەکێنێ. دەرکەوتەی گێڕانەوەی جوانیناسانە و هەرماوی ئەم کارەساتە بە کەرەسە و ئامێری ئاڵ‌وواڵ و ڕەنگاڵەی وشە و دەستەواژە و ڕێکەوەندی ڕەسەن و پاراو و پەتی دەنەخشێندرێ و لە ملوانکەی جوانکارییەکانی زمانی وێژەیی هەڵدەکێشرێ و لەگوێن کۆلکەزێڕینەی حەوت‌ڕەنگی خوازە و لێکچواندن و تێلنیشان و درکە و مێتافۆڕ و ڕەگەزدۆزی و سەجع دەڕازێندێتەوە و زۆرجار تان‌وپۆی داهێنەرانە و ئافرێنەرانەی ئەم گێڕانەوە جوانیناسەنە هەرماوە، تێکچندراو بە هاڕمۆنیی مووسێقای دڵئەنگێو و دڵڕفێن و سروشتی و ڕەسەنی زمان، لە بەرۆکی خەمڵێنەری وێژەی دەروەستی نەتەوەیی هەڵکدەکێشرێ و هەڵدەواسرێ و، پتر لە هەمووی زمان-وێنەکان لە زمان-وێنەی پەخشان و هۆنراوە و پەخشانەشێعری پاراو و زوڵاڵ‌دا دەردەکەوێ و، لە ئاکام‌دا دەرکەوتەی ئەم داهێنان و ئافراندنە وێژەییە هەرماوە، دەبێتە هۆ و هەوێنی ئافراندنی بوڕکانی هەڵتەکێنەر و ڕووخێنەری شان و شکۆی درۆیینی کۆشکی حوکماتی دەسەڵاتدارانی بەرهەمهێنەری دۆخ و ڕەوتی تڕاژێدی.
گێڕانەوە/نواندنەوە تڕاژێدیکییە تەرز و بەرز و هەرماوەکانی مێژووی وێژەی مرۆڤایەتی، کە هاوکات لە باری کاکڵ و توێکڵ، فۆڕم و واتا، ڕواڵەت و ناوئاخن و هەروەها
ژێرپێکهاتە(deep structure) و ژوورپێکهاتە(surface structure)ـی زمانەوانییەوە، هاوشان و هاوقۆڵن، لە ڕاستیدا جیا لەوەی دەبنە هۆی ڕاپەڕاندنی خەواڵووەکان و ڕاسانی چەوساوەکان و لە ئاکامیش‌دا دەبنە هەوێنی ڕووخان و داڕمان و کاول‌وکڵێس‌بوونی کۆشک و قەڵای حوکماتی خوونکاران و دەسەڵاتدارانی چەوسێنەر و ملهوڕ و سەرەڕۆ و کەڵەزەڕ، هەروەها لە لایەکی تریشەوە دەبنە هۆ و هێمای بەرخۆدان و بەرگری و ڕاپەڕین و بەرەنگاری.
لەڕاستیدا یەکێک لە کۆڵەکەکانی پتوون و پتەوی ئەدەبی بەرگری و بەرەنگاریی هەر نەتەوەیەک، ئەم کۆما پەخشان و هۆنراوە و پەخشانەشێعرە داهێنەرانە و ئافرێنەرانەن وا لە بەستێنی ژانڕی تڕاژێدی‌دا بەرهەم دێن؛ ئەم تڕاژێدییانەی وا ڕەگ و ڕیشە و ڕەچەلەکیان لە زەوی و زاری دیرۆکی کەونارا و مێژووی سەردەمی ئەم نەتەوەیە‌دا داکوتاوە.
تڕاژێدی لە لایەکی تریشەوە دەبێتە هۆ و هەوێنی کاتارسیس و پاکژکردنەوەی سۆزدارانە و هەستیارانەی ڕووح و گیان و هەناوی بەردەنگان و خوێنەران و گوێگرانی هاوزمانی خاوەن‌هەست و هەڵوێست و هەروەها هەژاندنی زەین و بیرگەی تێکڕای تاق و تاقمی کۆمەڵگای مرۆڤایەتی و ئینجا فراژۆبوون و ڕەگاژۆبوونی دیاردە و دۆخ و پێواژۆی بەرهەمهێنەریی دووپاتە/چەندپاتەی جوانیناسانەی وێژەیی و کەلتووری و هونەری لە بیچم و شێوازی شوێنەوار و ئاسەواری تەرز و بەرزی ماکی و میناکی، لە لایەن بەردەنگانی شوێن‌وەرگرتووی ڕاچڵەکاو و داچڵەکاوی داهێنەر و ئافرێنەر و خاوەن هەست و هەڵوێست و خودان مرخ و چێشکەی جوانیناسانە و هونەری.
ئەوەی ڕاستی بێ هەر ئەم پێواژۆ و دیاردە و دۆخەی گۆرینە، کەوا لە زاراوەناسی و تێڕمینۆلۆژیی ڕەخنەی وێژەی سەردەم‌دا بە زاراوەی"نێوان‌دەقێتی"
(=بینامتنیّت=intertextuality) ئاماژی پێ‌دەکرێ و لە شێعر و هۆنراوە و پەخشان و پەخشانەشێعر و ڕۆمان و چیڕۆک و...دا وێنە و نموونەی گونجاو و لواوی بۆ دەدۆزرێتەوە.
تێکڕای گەلانی خودان مێژووی دێرین و خاوەن ژیاری کەونارا و هەروەها سەرجەم نەتەوەکانی زیندوو و خۆڕاگر و پێشکەوتوو و پێگەیشتوو، یەکێک لەم بەردەبازانەی وا لە مێژووی پڕکارەسات و پڕنسکۆ و پڕڕووداو و هەروەها لە دیرۆکی لێوانلێو لە کەوتن و هەڵەنگووتن و داشکان و داکشانی خۆیان‌دا، بۆتە هۆ و هەوێنی پەڕینەوە و گەیشتن بە ڕۆخی حەساوەیی و دڵئەرخەیانی و پشکووتن و پێگەیشتن، بایەخ‌دان بە ڕەوتی سەرلەنوێ‌نووسینەوە و تۆمارکردنی ڕووداو و ڕێکەوت و هەڵکەوتە مێژووییە ڕاچڵەکێنەر و داچڵەکێنەر و شکۆدارەکانیانەوە لە بەستێنی ژانڕی تڕاژێدی‌دا.
گەلۆ! بۆ ئەوەی ڕووداوێکی تڕاژێدیکی مێژوویی- نەتەوەیی، بە هەرماوی و هەتاهەتایی بمێنێتەوە و کەوشەن و سنوورەکان ببەزێنێ و بە تێکڕای تاق و تاقمی گەلانی جیهان بناسێندرێ و ڕابگەیێندرێ، دەبێ خاوەنی 2 تایبەتمەندیی سەرەکی و بناغەیی بێ، کە بریتین لە:
1.هەبوونی دەفرییەتی بەرهەست و جەوهەری و هەناوەکی و، لواوی و شیاویی دەرهەست و دەرەکی و، هەروەها توانست و بڕشتی شاراوە و پەنامەکی بۆ "بەتڕاژێدی‌بوون"؛
2.ڕەخسانی دەرفەتی وێناکردن و نواندنەوەی جوانیناسانە و بەرزەڕۆیوانە(transcendental)؛ هەروەها دەرەتانی گێڕانەوەی ڕاگەیێنەرانە و گشتگیرانە و سەردەمیانە.
گەر بە ئامانجی هەڵسەنگاندن و بەراوردکردن و لەبەریەک‌ڕانان، لە مێژووی سەدەی ڕابردووی گەلی کورد بڕوانین، دەکرێ وەک وێنە و نموونە باس لە 2 ڕووداوی پڕکارەسات و تڕاژێدیکی"ژینۆسایدی بۆمبارانی کیمیایی هەڵەبجه(1366ـی هەتاوی)" و "ژینۆسایدی کوشتاری خەڵکی سابڵاغ لە لایەن سپای ڕووسی تیزاری(1294ـی هەتاوی)" بکەین.
هەروەک ڕوون و ئاشکرایە"کارەساتی هەڵەبجە" بە هۆی هەبوونی هەر دوو تایبەتمەندیی ئاماژەپێکراوی سەروو، واتە : 1.هەبوونی دەفرییەتی بەرهەست و جەوهەری و هەناوەکی و، لواوی و شیاویی دەرهەست و دەرەکی و، هەروەها توانست و بڕشتی شاراوە و پەنامەکی بۆ "بەتڕاژێدی بوون"؛هەروەها:2. ڕەخسانی دەرفەتی وێناکردن و نواندنەوەی جوانیناسانە و بەرزەڕۆیوانە، هەروەها دەرەتانی گێڕانەوەی ڕاگەیێنەرانە و گشتگیرانە و سەردەمیانە؛کەوتووەتە ڕیزی تڕاژێدییە "جیهانی و داگر و هەرماوەکان"؛ بەڵام "کارەساتی سابڵاغ" هەرچەند بەتەواوی خاوەنی تایبەتمەندیی هەوەڵی ئاماژەپێکراوی سەروویە و لەو خاوەنداریەتییە‌دا لە "کارەساتی هەڵەبجە"ـش چەند پلە سەرووترە، ئەویش بە هۆی ئەوەوە کە بۆ وێنە لە کارەساتی هەڵەبجە‌دا 5000کەس لە کۆی حەشیمەتی 100هەزارکەسی هەڵەبجە بوونە قوربانی، بەواتایەکی تر 1لە20ـی کۆی شارۆمەندانی ئەوشارە بوونە قوربانی ئەو کارەساتە، بەڵام لە کارەساتی سابڵاغ‌دا، بە لانی هەرەکەمەوە 8000 کەس( لە گێڕانەوەیەکی تردا: 10،000کەس) لە کۆی 15هەزارکەسیی حەشیمەتی ئەوکاتی سابڵاغ بوونە قوربانی ئەم کارەساتە، واتە بە لانی هەرەکەمەوە، پتر لە 50 لەسەدی شارۆمەندانی ئەو شارە(بەگێڕانەوەیەکی تر: 66/6 لەسەدی شارۆمەندانی ئەم شارە) بوونە قوربانی ئەو کارەساتە و ئەوە بە واتای ئەوەیە کە دەفرییەتی بەرهەست و جەوهەری و هەناوەکی و، هەروەها لواوی و شیاویی دەرهەست و دەرەکی و، ئینجا توانست و بڕشتی شاراوە و پەنامەکی بۆ بەتڕاژێدی‌بوونی کارەساتی سابڵاغ 10هێندەی کارەساتی هەڵەبجە بووە؛ بەڵام سەرەڕای تەواوی ئەوانەش کارەساتی سابڵاغ بە هۆی:"نەڕەخسانی دەرفەتی وێناکردن و نواندنەوەی جوانیناسانە و بەرزەڕۆیوانە، هەروەها نەبوونی دەرەتانی گێڕانەوەی ڕاگەیێنەرانە و گشتگیرانە و سەردەمیانە؛ کەوتە ڕیزی "تڕاژیدییە ناوچەیی و لەبیرچوو و قەتیس‌ماوەکان".
دیارە بۆ گێڕانەوە و نواندنەوەی داهێنەرانە و سەردەمیانەی کارەساتی هەڵەبجە، هەزاران کۆپلەشێعر و پەخشانەشێعر و چیڕۆک و ڕۆمان و بەرهەمی مووسیقایی بەرهەم‌هاتووە و هەزاران کۆڕ و کۆبوونەوە و کۆنگرە و کۆنفڕانس و سیمینار و شانۆ و فیلم و پەیکەرە و کۆتەڵ چێ‌کراوە؛ بەڵام بۆ کارەساتی سابڵاغ جیا لە 3 کۆپلە شێعری دوکتۆر مستەفا شەوقی قازی‌زادە و عەلی‌بەگی حەیدەری و عەللامە مەلا عیسامەددین شەفیعی، کە هاوکات یان دوابەدوای ئەو ڕووداوە هۆنراونەتەوە، تا ئێستاشی لەگەڵ بێ هیچ ئیشێکی دیکەی داهێنەرانە و ئافرێنەرانە و جوانیناسانە بە ئەنجام و ئاکام نەگەیوە. لە بواری لێکۆڵینەوەش‌‌دا، ڕێزدار دوکتۆر ئیسماعیل شەمس تێزی دوکتۆراکەی کە لە ژێر سەردێڕی"کردهای غرب ایران(کردستان و آذربایجان): قومیت، ملیت و مذهب، از مشروطیت تا کودتای 1299"، لە ساڵی 1383ـی هەتاوی‌دا و بۆ وەرگرتنی شەهادەی دوکتۆڕای مێژوو پێشکەش بە بەشی مێژووی زانستگای تەربیەت مودەڕڕیسی تاران کردووە، زۆر بەڵگە و زانیاری و شڕۆڤەی زانستی و بەپێزی لە بابەت ئەم مژارە تێدا دەبیندرێ؛ هەروەها ئەم بەڕێزە وتارێکی بەوەجی لەژێر سەردێڕی:"تاثیر منازعات روسیه و عثمانی بر وضعیت ساوجبلاغ در جنگ جهانی اول با تکیە بر مطبوعات و اسناد"نووسیوە و بڵاوی کردۆتەوە. لەم دواییانە‌شدا چەند وتاری بەپێز لە لایەن لێکۆڵەرانی موکریان لەسەر ئەم مژارە نووسراوە کە هاوڕێ لەگەڵ چەند بیرەوەریی مێژوویی شارەزایانی شایەتحاڵی ئەم ڕووداوە، لە دووتۆیی کتێبێک‌دا لەژێر ناوی "کارەساتێکی مێژوویی"، بە گردوکۆیی بەڕێز عەزیز وەلیانی بڵاوکراوەتەوە، کە ئەو حەول و تێکۆشانانە هەرچەند زۆر بەجێ‌وڕێن، بەڵام لەبەراوەرد لەگەڵ ئەو هەمووە پەڕتووک و نامیلکە و کتێب و وتار و کورتەوتار و لێکۆڵینەوە و نامەی ماستەر و تێزی دوکتۆڕایەی وا بە دەیان زمانی جۆراوجۆر لە بابەت کارەساتی هەڵەبجەوە نووسراون و ڕادە و ڕێژەیان، بە ئەوپەڕی دڵخۆشی و شانازییەوە، گەیشتووەتە هەزاران بابەت، دیسان قەترە بە دەریایە.
کەوابوو
وەک ئاکامی ئەم کورتە پێناسەیە و ئەم
ئاوڕدانەوە تێپەڕە بەراوەردکارانەیە،
جێی خۆیەتی ئاوا داواکارییەکی "ڕووناکبیری_
نیشتمانی"ـمان
هەبێ کە:
یەکێک
لەو ئەرک و بەرپرسیاریەتییە هەرە هەستیار
و پێویست و شوناسخوازانە و مرۆڤدۆستانەیەی
وا هونەرمەندان و وێژەوانان و نووسەران
و لێکۆڵەران و خوێندکاران و مامۆستایانی
دەروەست و دڵسۆز و خاوەن‌مرخی بواری
مێژوو لەهەموو بەشەکانی کوردستان بە گشتی
و ڕۆژهەڵاتی کوردستان بەتایبەتی و ئینجا
ناوچەی موکریان بەتایبەتی‌ترین شێوە،
بۆ ڕاپەڕاندنی ئەرکی ڕووناکبیرانەی
مێژوویی خۆیان دەبێ بە خەمخۆری و پەیجۆری
و بەدواداچوونی بەرپرسیارانە و بێ‌وچان
و شێلگیرانەوە پێوەی ماندوو بن و حەول و
دەول و تەقەللای بێ‌میناکی بۆ بدەن،
بریتییە لە خوڵقاندنی بەرهەم و ئاسەواری
داهێنەرانە و جوانیناسانە و هەروها
شوێنەواری لێکۆڵینەوەیی_زانستیی
بەپێز و بەهێز، لەگوێن نواندنەوەی
ئافرێنەرانە و هونەری و سەردەمیانە و
هەروەها سەرلەنوێ‌گێڕانەوەی ڕاگەیێنەرانە
و گشتگیرانەی تڕاژێدی و کارەساتی کۆمەڵکوژیی
وەپشت‌گوێ‌خراو و لەبیرکراو و فەرامۆشکراو
و غەدرلێکراوی کوشتاری سابڵاغ بە دەست
سپای ڕووسی تێزاری.
دەی
کەوابوو با هەموومان_هەر
کەسەی بە گوێرەی زانست و توانست و بڕشت و
لێهاتوویی و لێزانی خۆی و هەل و دەرفەت و
دەرتانی گونجاو و ڕەخساو_
بۆ
ڕاپەڕاندنی ئەرکی خۆی و وەئەستۆگرتنی
پشکی خۆی لەم بەرپرسیاریەتییە
"ڕووناکبیری_نیشتمانی"ـیە
و بۆ دەربڕین و نواندنەوەی هەست و هەڵوێست
و هەڵوەستەی خۆی لەم پێناوەدا ڕاپەڕێ و
ڕێ‌کەوێ.
هەروابێ
و هەروابێ.