رحمن بایزیدی

هاژه ـ تاریخ تشکیل داعش به پس از حمله نظامی آمریکا به عراق در بهار سال 2003 برمیگردد. در سال 2004 این گروه رسما اعلام وجود کرد و بیعت خود را با القاعده اعلام کرد و در آن زمان با نام القاعده عراق و سپس حکومت اسلامی عراق فعالیت داشت.

اما بصورت رسمی گروه «دولت اسلامی در عراق» در 15 اکتبر 2006 و پس از نشست شماری از گروه‌های مسلح در عراق شکل گرفت. در این نشست «ابوعمر البغدادی» به عنوان سرکرده آن تعیین شد. بعدها با کشته شدن او، ابوبکر البغدادی جانشین او شد.

سال 2011 ، دو اتفاق منجر به گشوده شدن فصل تازه ای از فعالیت های این گروه شد، یکی خروج نظامیان ائتلاف از عراق و دیگری آغاز جنگ داخلی سوریه که با توجه به آشفته شدن اوضاع امنیتی سوریه دست این گروه برای ورود به سوریه هم باز شد. حکومت اسلامی عراق در این سال پهنه فعالیت خود را وسیع تر کرد و به دولت اسلامی عراق و شام تغییر نام داد.

در ژانویه 2014 سنی های استان انبار عراق در اعتراض به دولت عراق در برخی میادین شهرهای سنی نشین انبار مثل رمادی و فلوجه تحصن کردند، ارتش عراق دخالت کرد و چادرهای معترضین را به هم ریخت. همین بهانه ای برای داعش شد که زیر نام دفاع از حقوق سنی ها بخش هایی از این دو شهر را اشغال کند. ناگفته نماند جامعه سنی عراق مورد تبعیض دولت عمدتا شیعی عراق بودند، تا جایی که در اوایل شروع بحران داعش و دوره ریاست جدید، باعث برکناری مالکی از قدرت شد. داعش در حرکتهای بعدی یک سلسله حملات و جنایت هایی را بصورت متناوب در دو کشور عراق و سوریه مرتکب شد و حتی شاخه هایی در لیبی و سایر کشورها تاسیس کرد و همچنین حملات انتحاری در اروپا برنامه ریزی و اجرا کرد. هم اکنون داعش به یک بحران بین المللی و جهانی تبدیل شده است و صرفا یک گروه نظامی نیست و می توان گفت به ایدئولوژی تبدیل شده است که از نقاطی در تمامی جهان با آن بیعت می کنند. اما هسته مرکزی و کنترل کننده آن در عراق و سوریه قرار دارد. اما چرا داعش شکست نمی خورد و کماکان مناطق زیادی را تحت سلطه خود دارد و هر روز حملات جدیدی را شکل می دهد؟

ائتلاف علیه داعش از زمان شکل گیری نتوانسته مانع از پیشرویهای داعش شود. دلایل عمده برای ضعف ائتلاف ضد داعش وجود دارد که  متفاوت هستند:

1-    اساسا مقابله با گروههای این چنینی که به صورت متمرکز عمل نمی کنند از راه حملات هوایی میسر نیست. این حملات شاید زیرساخت ها و ساختمانها و تجهیزات سنگین را هدف قرار دهند اما هیچ گاه نمی توانند بصورت کامل حملات و گروههای چریکی را از بین ببرند. نمونه بارز چنین تجربه ای حملات دولت ترکیه علیه پ ک ک است که دو دهه است ادامه دارد ولی هیچگاه به شکل قابل توجه روی پ ک ک اثر نداشته است.

2-    عدم تمایل کشورهای غربی و متحدان محلی برای اعزام نیروی زمینی قابل توجه به منظور مبارزه با این گروه تروریستی ، چنانچه تا به حال حتی یک نیروی نظامی هم به این منطقه نفرستاده اند.

3-     واگرایی منافع اعضای ائتلاف، به عنوان مثال کاملا مشخص نیست که آیا کشورهایی همچون عربستان سعودی، امارات متحده عربی و ترکیه واقعا در زمینه از بین بردن داعش جدی هستند یا خیر. از یک سو آنها نمی توانند به طور علنی از این موضوع حمایت کنند و دلیل آن اقدامات وحشیانه داعش است. از جهت دیگر اکثر آنها از ایدئولوژی این گروه رضایت دارند و خوشحال هستند. آنها در حقیقت خواهان تضعیف دولت مرکزی در بغداد یا حتی هموار کردن راه برای سرنگونی این دولت زیر نفوذ ایران و عمدتا شیعه و ایجاد یک دولت سنی هستند. اگر وحدت در هدف سیاسی وجود داشت اعزام نیرو به مراتب آسان تر بود.

4-    کشورهای منطقه از جمله ایران، سوریه و دولت بغداد نیز خود خواهان اعزام نظامی خارجی نیستند زیرا نمی خواهند شاهد مقدمه حضور نظامیان سایر کشورها در عراق یا سوریه باشند. از سوی دیگر اعزام نظامیان خارجی پویایی سیاسی این کشورها را تغییر می دهد و آینده منطقه را نامشخص می­ سازد.

5-     ایالات متحده به عنوان قدرت برتر جهان اهداف متضادی را در سوریه و عراق دنبال می کند، از سویی آمریکا طالب بر هم زدن سیستم سیاسی و... عراق به عنوان نتیجه دخالت نظامی آمریکا و سرنگونی صدام در این کشور نیست و امنیت منطقه کردستان به عنوان بهشت امن عراق نیز برای آمریکا اهمیت فراوانی دارد، از سوی دیگر در سوریه این موضوع تا حدی که فعالیت های داعش تضعیف کننده بشار اسد باشد همسو با سیاست های آمریکا و متحدانش است.

6-    مشکل دیگر این است که اگر ترکیه به عنوان همسایه شمالی عراق و سوریه خواهان مشارکت در ائتلاف علیه داعش نباشد، آمریکا نمی تواند ترکیه را وادار به اعزام نظامیان خود به سوریه و عراق کند. علاوه بر این، در صورت ورود نیروهای ترکیه به سوریه یا عراق، همسایگان ترکیه همچون ایران خشنود نمی شوند. ورود نظامی ترکیه هم به سوریه و هم به عراق با مسائل فراوانی همراه است، زیرا با چشم طمع سیاست مداران ترک به منابع نفتی این منطقه هر از چند گاهی آوای  دفاع و جانبداری از حقوق ترکمن ها را از آنها شاهد هستیم، که در واقع بهانه ای برای تسلط و توجیه دخالت در این مناطق است. همچنین چندین بار دیده بان حقوق بشر سوریه، دولت ترکیه را به حمایت از گروه تروریستی داعش در سوریه متهم کرده است. رامی عبدالرحمان، مدیر مرکز دیده‌بان حقوق بشر گفته است: ترکیه به صورت مستقیم و غیر مستقیم ورود شبه نظامیان غیر سوری را از طریق فرودگاه‌ها و یا بنادر خود فراهم و پیوستن آنان به گروه تروریستی داعش را تسهیل می‌کند. اما مردم ترکیه خواهان مشارکت بیشتر کشورشان در درگیریها در خاورمیانه نیستند. سال گذشته با نزدیک شدن به زمان برگزاری انتخابات مجلس اردوغان تمایلی به حرکت خلاف جهت مطالبات مردم نداشت. اما در حال حاضر وضعیت متفاوت تر شده و دخالت و تهدیدهای آشکار ترکیه را شاهد هستیم. در دوره اخیر ریاست اردوغان، شاهد چرخش سیاست های ترکیه از غرب به شرق هستیم. جدای از حجم معاملات و خرید و فروش نفت داعش مهره ای است که با دولت بشار اسد در سوریه می جنگد و این برای ترکیه بسیار مطلوب است.

7-    هر گونه اقدام نظامی از سوی ایران خارج از ائتلاف داعش نیز می تواند حملات احتمالی تلافی جویانه اعضای ائتلاف را به دنبال داشته باشد. از سوی دیگر، پیشرفت های داعش باعث محاصره بیشتر ایران می شود که در حال حاضر با تهدیداتی در مرزهای جنوب شرقی خود همچون پاکستان و افغانستان مواجه است و این تهدیدها در قالب حمایت از عناصر تروریستی در استان سیستان و بلوچستان مطرح می شود.

8-    تمامی کشورهایی که در قالب ائتلاف ضد داعش یا خارج از آن مخالف با داعشند به نوعی از داعش بهره می­برند. جدا از صدور نفت مناطق تحت تصرف این گروه با قیمتی بسیار نازل و حتی در حد ده درصد قیمت واقعی در حجم صدها هزار بشکه، بسیاری از کشورهای غربی و اروپایی از تنش و جنگی که داعش در حمایت از سنی ها  و مقابله با شیعه ها انجام میدهد و نقش اساسی در ابقای تقابل ایران و عربستان از این منظر خشنودند و از عمیق تر شدن آن بهره گرفته اند. نفت به پایین ترین قیمت خود در چندین دهه گذشته رسیده است که ناشی از جنگ قیمتی نفت عربستان با ایران است. داعش به نوعی آتش بیار این معرکه است. از سوی دیگر بهانه ای برای فروش هرچه بیشتر تسلیحات به تمامی طرفهای درگیر در منطقه شده است.

9-    سوریه نیز که مشروعیت بین المللی خود را متزلزل تر از هر زمانی می بیند، ترجیح می دهد داعش وجود داشته باشد تا جهانیان او را به داعش ترجیح دهد و امتیازاتی در ازای مبارزه با داعش بگیرد و از راه جنگ با این گروه مشروعیتی برای خود بدست آورد.

10- کردهای سوریه  که هرگز خود را چنین در مرکز توجه حکومت سوریه ندیده اند ، به نوعی متحد دولت سوریه در جنگ با مخالفین در قبال امتیازاتی بودند. از سوی دیگر به عنوان نیروی اصلی و اساسی مبارزه کننده با داعش در سوریه حمایت ائتلاف بین المللی را بدست آورده اند و اقدام به تشکیل و سازماندهی نیروهای خود کرده و هر روز قوی تر می شوند. این مسئله راه را برای آنها که سالها در انزوا و سرکوب و تبعیض زندگی کرده اند باز می کند تا سیستم بومی خود را حاکم سازند. از این گذشته مسئله داعش آنها را مسلح کرده و از این به بعد خلا سلاح آنها امکان پذیر نیست، زیرا تنها مخالف آنها در این برهه ترکیه و سوریه هستند که کاملا در دو جناح مخالف قرار دارند، همچنین مقبولیت و مشروعیتی نسبی در راه مبارزه با داعش در سطح جهان به دست آورده اند، علاوه بر این موارد، نیرویی هستند که داعش حریف آنها نمی شود، با این حساب ائتلافی که در تمامی دنیا شکل گرفته حریف داعش نمی شود پس چگونه و چه نیرویی می تواند حریف قوی تر از داعش با مشروعیت بیشتر از داعش شود.

11- کردهای عراق نیز اگر چه از نظر مسائل امنیتی و ... با حمله داعش دچار مشکلاتی شده اند و صدماتی هم دیده اند و در این راه نزدیک هزار و چند صد نفر شهید هم داده اند، اما در سایه حملات داعش مرزهای اقلیم کردستان گسترده تر شده و هزاران کیلومتر از مناطق مورد مناقشه بین اعراب و کردها به دست کردها افتاده است و که حدودا 30 درصد از کل خاک اقلیم کردستان به آن اضافه شده است و حاضر به ترک این مناطق نخواهند بود، زیرا از یک طرف سالها مدعی آنها بوده اند و درصدد باز پس گیری مناطقی بوده اند که از نظر آنها بوسیله صدام تعریب شده بود، و از طرفی دیگر اذعان می کنند که خاکی را که با خون خود آزاد کرده اند رها نخواهند کرد. همچنین آنها حمایت های بین المللی زیادی در سایه مبارزه با داعش دریافت کرده اند. روابط سیاسی بیشتر از گذشته و در سطوح بالاتر شکل گرفته اند، کنسولگری های بیشتر در این اقلیم دایر شده و .....

12- از سویی دیگر برخی تحلیل گران داعش را محصول سیاستهای غرب می دانند. آنها معتقدند با توجه به مبارزه چندین ساله آمریکا و متحدان با اسلامگراها هنوز این گروهها به تمامی نابود نشده و روز به روز در هر نقطه از جهان به شکلی سر بر می آورند. این تحلیل گران داعش را غده ای ساخته غرب می دانند که بتدریج تمامی تندروها را از سراسر جهان در خود جمع می کند و فرصت نابودی یک باره آن را فراهم می کند. از نظر آنها زمان مرگ داعش هنوز فرا نرسیده است پس ائتلاف ضد داعش هنوز اراده کافی را برای از بین بردن آن را ندارد.

در نهایت باید گفت که سیاست ها و اتحادهای پنهانی کشورها و احزاب و گروههای منطقه، مسئله داعش و منطقه را به گره کوری تبدیل کرده اند که به سختی می توان احتمال حل آن را داد و یا اتفاقات آینده را پیش بینی کرد. ترکیه با اعراب همسو است، گروهی از کردهای عراق با ترکیه همسوند، ایران موافق حفظ تمامیت ارزی سوریه است، گروهی دیگر از کردهای عراق با ایران همسوند. پ ک ک با ترکیه در تعارض است و قسمتی از کردهای عراق نیز بر ضد پیمان قسمت دیگر با ترکیه، با پ ک ک هم پیمانند. آمریکا از ی پ گ که متحد و هم مرام پ ک ک است حمایت می کند، در حالی که از سوی دیگر ترکیه هم پیمان آمریکا عضو ناتوست و مخالف ی پ گ است. روسیه از سوریه حمایت می کند و از سوی دیگر کردهای سوریه را به رسمیت می شناسد و دهها مورد دیگر از این دست. با توصیفات انجام شده حل مسائل در این منطقه بسیار دشوار و روابط و جریانات به هزار تویی تبدیل شده اند که هر کشور یا گروهی به آنها وارد شود به سختی بیرون می آید و دوست و دشمن خود به سختی تشخیص می دهد.

در وجه دیگر، مذاکرات صلح سوریه جریان دارد در حالی که نیروی قدرتندی چون ی پ گ در آن شرکت ندارد و شاهد آن هستیم که مردم هزار دسته شده سوریه که تعداد بسیار زیادی از آنها آواره، کشته و یا همه چیز خود را از دست داده اند در سختی و مشقت و بدبختی روزگار به سر می برند، ولی می شنویم که آمریکا و روسیه در مورد قانون اساسی جدید این کشور مذاکره می کنند! باید اذعان کرد جاه طلبی های بین المللی وضعیت را به شرایط فعلی تبدیل کرده است و به شکلی این جاه طلبی ها و دخالت، در سیاست خارجی کشورهایی چون آمریکا و روسیه نهادینه شده است. حال شاهد آن هستیم در سالهای اخیر ترکیه و بسیاری از کشورهای خاورمیانه نیز به بازار این جاه طلبی ها وارد شده اند.  این روند روز به روز امید به صلح و در صدر آن حل مسئله داعش سخت تر می کند.