هاژه- غارها از دیرباز به عنوان اولین سکونت‌گاه‌های انسان شناخته شده و نشانه‌های تمدن و تاریخ حیات بشر را باید در دل غارها جست‌وجو کرد.
غار آبی تاریخی سهولان دومین غار آبی ایران، در 42 کیلومتری شمال شرقی شهرستان مهاباد در محور مهاباد – بوکان (جاده برهان) واقع شده که هیات غارنوردی دانشگاه آکسفورد در مطالعاتی در سال 1350، از آن به عنوان یکی از عجیب‌ترین غارهای آبی جهان یاد کرده‌اند.
غار آبی تاریخی سهولان با قندیل‌هایی شگفت‌انگیز و منحصربفرد یکی از غارهای کم نظیر کشور و جهان بشمار می‌آید که تاریخ پیدایش آن به 70 میلیون سال برمی‌گردد.
کارشناسان بر اساس آثار کشف شده، تاریخ سکونت انسان در این غار را 2 هزار سال قبل از میلاد و پیش از آغاز اسلام می‌دانند. به گفته جوامع محلی آثاری از دوران اشکانی نیز در این غار کشف شده است.
تنها پژوهش صورت گرفته در این غار مربوط به دمورگان تاریخ نویس فرانسوی است و نقشه‌هایی که وی ترسیم کرده با وضعیت فعلی غار همخوانی دارد.
درحال حاضر بخشی از این غار کشف شده و بخش دیگر آن همچنان در انتظار بررسی و پژوهش کارشناسان متبحر است.
تا قبل سال 1370 این غار ناشناخته بود و بیشتر مردم شهرستان با راهنمایی جوامع محلی از آن بازدید می‌کردند، اما در سال 1370 عملیات شناسایی راه‌های دسترسی آن استارت زده شد.
از سال 1376 مسیرهای این غار شناسایی و دسترسی به داخل غار تسهیل شد.
سال 1379 غار آبی تاریخی سهولان در فهرست آثار ملی ثبت شد و از سال 1380 کم کم در بین مردم منطقه و کشور شناخته شده و چند سالی است که شهرت جهانی یافته و هرساله میزبان گردشگرانی از کشورهای مختلف است.
تاکنون بخشی از این غار شناسایی شده و بخش دیگر آن همچنان ناشناخته است و چه بسا پژوهش‌ها در بخش ناشناخته آن، از راز و رمزهای چند هزار ساله پرده بردارد.
وجه تسمیه:
غارها اولین سکونت‌گاه‌های انسان بوده‌اند و بر همین اساس می‌توان نشانه‌های حیات بشری و تمدن این منطقه را هم در این مکان جست‌جو کرد.
با توجه قدمت تاریخی این غار، احتمال می‌رود که سکونت‌گاه روستایی که در نزدیکی این غار ایجاد شده، نام خود را از نام همین غار گرفته باشد.
وجه تسمیه یا نام سهولان در زبان کوردی به معنی یخبندان است.
مجموعه کامل این غار، سهولان نام دارد، سهولان 2 ورودی دارد و هر یک از آنها نام ویژه خود را دارند.
ساکنین روستا یکی از ورودی‌ها را کونه کوتر(لانه کبوترها) و ورودی دیگر را کونه مالان( محل سکونت مردم) می‌خوانند.
دمای داخل این غار پایین و یکنواخت است و در گذشته با توجه به پایین بودن دما از این غار به عنوان انبار مواد غذایی نیز استفاده شده است.
اگرچه همه این غار را بدلیل منحصربفرد بودن می‌شناسند و بیشتر جنبه گردشگری به خود گرفته اما سهولان از نظر تاریخی بسیار ارزشمندتر است.
مشخصات سهولان:
مساحت محوطه داخلی سهولان حدود 600 مترمربع و جنس سنگ‌های درون غار از نوع آهکی است که از 2 مسیر به وسیله 120 پله، دسترسی به آن فراهم شده است.
ارتفاع سقف غار تا سطح دریاچه آن 50 متر است و عمق آب درون آن به 32 متر و در عمیق ترین نقطه به 60 متر می‌رسد.
این غار از چند حوضچه بزرگ که به وسیله دالانهای آبی به هم متصل شده‌اند تشکیل شده است،
این پدیده زیبا و نادر دارای 2 دهانه بوده و اختلاف دمای درون و بیرون غار نیز بین 10 الی 15 درجه است.
رسوبات داخل غار در طول زمان به اشکال گوناگون و اسرار آمیزی تبدیل شده‌اند.
اشکال پای فیل، عروس دریایی، خفاش، خوشه انگور ، فیل، لاکپشت و ... همواره این سوال را ایجاد می‌کند که الگوی طبیعی ریزش آب سنگین(آهکی) و یا سمباده کردن صخره‌های سنگی چگونه اشکالی ملموس و نام آشنا را ایجاد کرده است.
قندیل‌های بسیار بزرگ و گاهی دلهره‌آور، زیبای و اسرار آمیز بودن غار سهولان را بیشتر کرده است.
ایوان‌های بلند با نقش و نگارهای سحرآمیز، تندیس‌های طبیعی به اشکال گیاهان و جانوران، استلاگمیت ها و استلاکتیت های ظریف و دالانهای تنگ و باریک تنها شناسایی شده اما از چگونگی ایجاد آنها اطلاعی در دست نیست.
ناشناخته‌ها غار سهولان
وورد به غار سولان آنقدر سحرانگیز و تعجب برانگیز است که وقتی جهت تفکر عمیق برای گردشگر و یا بازدید کننده نمی‌گذارد.
هر قدمی که در غار برداشته می‌شود، گردشگر را با چندین جاذبه طبیعی روبرو می‌کند.
در بدو ورود به غار به راحتی می‌توان سکونت‌گاه انسانی و حیات وحش را از یکدیگر تشخیص داد.
بخشی که دارای سکو و محوطه است عمدتا عاری از لانه کبوتر و خفاش است و بخش دیگر آن که تنگ و باریک و به وسیله آب احاطه شده مملو از لانه کبوتران چاهی و خفاش است.
بازدید کنندگان ساعاتی پس از خروج از غار به تفکر می‌روند که دلیل ایجاد اشکال سنگی و مجسمه‌هایی با شمایل حیوانی و طبیعی چه چیزی می‌تواند باشد؟
چه الگویی این اشکال را به وجود آورده، ریزش آب سنگین و تبدیل آن به سنگ آهکی با شمایل اعجاب انگیز چیست؟
اگر این اشکال در نتیجه فرسایش سنگ به وسیله آن ایجاد شده‌اند، چه الگوی آبی صخره‌ها را اینچنین هنرمندانه به اشکال و شمایل طبیعت، حیات وحش و انسانی تبدیل کرده است؟
دلیل جاذبه معکوس در محدوده این غار چیست و ....
تمامی اینها سوالاتی است که تاکنون بدون جواب مانده و همین امر پژوهش و مطالعه دقیق و علمی این غار را بیش از پیش ضروری کرده است.