روابط میان روسیه و اوکراین از زمان استقلال این کشور در پی فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی همواره پُر تنش بوده است.

در زمان اتحاد جماهیر شوروی، اوکراین پس روسیه بزرگترین و یکی از مهمترین جمهوری‌های این کشور بود که حتی سلاح هسته‌ای هم داشت. اوکراین در طول تاریخ به جز چند دوره کوتاه هیچ وقت مستقل نبوده و به جز زمانی که توسط لهستان اداره می‌شد توسط مسکو اداره شده است.

استقلال این کشور پس از وقایق سال‌های 1990 به بعد و انحلال شوروی در نوع خود استثنایی است.

از نظر اوضاع داخلی، شکاف بزرگی میان شرق و غرب این کشور از نظر فرهنگی و قومی وجود دارد. در غرب این کشور مردم بیشتر به زبان اوکراینی حرف می‌زنند اما در شرق زبان اکثریت روسی بوده و مذهب آنها مسیحیت ارتودوکس است. در شبه جزیره کریمه نیز که تا ۱۹۵۴ بخشی از روسیه بود اکثریت روس‌تبار هستند.

خروشچُف، رهبر شوروی، در سال 1954 شبه جزیره کریمه را به اوکراین واگذار کرد. در ۱۹۹۲ پارلمان کریمه رای به استقلال از اوکراین داد که توسط دولت مرکزی پذیرفته نشد. در همان سال پارلمان روسیه نیز تسلیم ۱۹۵۴ کریمه به اوکراین را لغو کرد. روسیه از زمان فروپاشی شوروی همواره منتظر بازگشت اوکراین و یا دست کم بخش شرقی این کشور بوده است.

از آن زمان درگیری‌ها به صورت نامنظم در مرز روسیه و اوکراین صورت گرفته است. از دید کشورهای غربی و به ویژه اعضای ناتو، روسیه در مرزهای غربی خود به منظور توسعه طلبی در سال ۲۰۰۸ به گرجستان و در ۲۰۱۴ به اوکراین لشکرکشی کرده است.

در ادامه درگیری‌های سال ۲۰۱۴، روسیه توانست شبه جزیره کریمه را به خاک خود ضمیمه کند. نیروهای روسی در آغاز به شکل سربازان نقابدار و مسلح، ساختمان‌های دولتی و پایگاه‌های نظامی فرودگاه‌های این شبه‌جزیره را تصرف کردند. مقامات روسی دلیل این مداخله نظامی را، حفظ حقوق شهروندان روس‌تبار و روس‌زبان شرق اوکراین، بیان کردند.

در ۱۶ مارس ۲۰۱۴ همه‌پرسی توسط دولت شبه‌جزیره کریمه برای پیوستن به روسیه برگزار شد. بیش از 96 درصد به پیوستن این شبه‌جزیره به روسیه رأی مثبت دادند و پوتین رسماً سند الحاق کریمه به روسیه را امضا کرد.

برخی از کشورها از جمله آمریکا، این واقعه را اشغال نظامی کریمه توسط روسیه نامیدند.

از آنجایی که اتحادیه اروپا، ناتو و آمریکا، به جز چند مورد تحریم، در عمل نتوانستند کار خاصی علیه روسیه از پیش ببرند، روابط غرب و روسیه بیش از پیش تنش‌آلود شد.

 

تنش دوباره

حال گویا زخم دوباره سرباز کرده و  در روزهای اخیر دوباره مناطق مرزی بین روسیه و اوکراین شاهد تنش بوده است.

 دبیرکل ناتو سه‌شنبه گذشته، روسیه را به انتقال «هزاران» نیروی آماده رزم به منطقه مرزی با اوکراین متهم کرد. روس‌ها این موضوع را انکار نکرده‌اند. آنها در مقابل، غرب و آمریکا را متهم می کنند که با مسلح کردن برخی از نیروهای اوکراینی در صدد ایجاد بی‌ثباتی و در ادامه ایجاد چالش برای روسیه هستند.

برخی از گزارش‌های تایید نشده از حمایت غرب از گروه‌هایی با عقاید راست افراطی و نژادپرستانه در درگیری های اوکراین خبر می‌دهند.

«سرگئی ریابکوف» معاون وزیر خارجه روسیه در یک اظهار نظر هشدار آمیز از آمریکا خواست جلوی نزدیک شدن دو رزم ناو این کشور که در دریای سیاه حضور دارند را گرفته و آنها را نزدیک اوکراین نکند و تاکید کرده است «این کار به نفع خودشان است». به این ترتیب او مسئولیت هرگونه حادثه غیرمترقبه را متوجه آمریکا دانسته است. پیشتر روسیه اعلام کرده بود تجمع نیروهایش در مرز اوکراین برای دفاع از خود است.

در روزهای اخیر برخی رسانه های آمریکایی به نقل از مقام های اطلاعاتی آمریکا و اوکراین اعلام کردند که روسیه قصد دارد اواسط زمستان سال جاری به اوکراین حمله کند.

 منابع آگاه به شبکه سی‌ان‌ان گفتند که دولت جو بایدن رییس جمهوری آمریکا در حال بررسی ارسال مشاوران و تجهیزات نظامی جدید از جمله تسلیحات به اوکراین است.

وزیر دفاع اوکراین روز جمعه با استناد به گزارش‌های اطلاعاتی به پارلمان این کشور گفت که روسیه بیش از ۹۴ هزار نیروی نظامی را به نزدیک مرز اوکراین اعزام کرده و احتمالا در پایان ماه ژانویه آماده یک حمله نظامی گسترده به اوکراین می‌شود.

رزنیکوف اظهار داشت که اوکراین هیچ حرکت تحریک کننده‌ای انجام نمی‌دهد اما در صورت آغاز حمله روسیه آماده پاسخ است.

کیف و متحدان ناتو نسبت به تحرکات نیروهای نظامی روسیه در مرز با اوکراین هشدار دادند و ابراز نگرانی کردند که درگیری در شرق اوکراین می‌تواند تبدیل به یک جنگ تمام عیار شود.

 

ترکیه، اوکراین و روسیه

چند روز پیش، رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه با همتای اوکراینی خود دیدار کرده و در آن حمایت ترکیه از عضویت این کشور در ناتو را اعلام کرده بود. ترکیه، روسیه و اوکراین به واسطه داشتن ساحل در دریای سیاه با یکدیگر همسایه هستند. وی خواستار آن شد که دریای سیاه به عنوان «دریای صلح» باقی مانده و از روسیه و اوکراین خواست اختلافات خود را با گفتگو حل و فصل کنند. اردوغان گفت کشورش آماده است در این زمینه هر کمکی لازم بود ارائه دهد. ترکیه در قضیه سوریه در برخی موارد با روسیه همکاری کرده و در عوض پیوستن کریمه به روسیه را محکوم کرده است. شبه جزیره کریمه، بیش از ۳۵۰ سال پیش، قبل از آنکه به تصرف روسیه در بیاید در اختیار عثمانی بوده است.

پیشتر ولادیمیر پوتین، در تماس با رجب طیب اردوغان، از اوکراین به دلیل استفاده از پهپادهای ساخت ترکیه در درگیری با جدایی طلبان طرفدار مسکو انتقاد کرده بود. دو کشور در سوریه، لیبی و قفقاز جنوبی با هم رقابت و همکاری دارند.

 

گاز و انرژی

در اختلافات میان روسیه و اوکراین، گاز طبیعی نقش مهمی ایفا می‌کند. شبکه لوله‌های گاز روسیه که انرژی جمهوری‌های غربی را تامین می‌کردند اکنون از خاک اوکراین عبور کرده و گاز صادراتی این کشور را به اروپا منتقل می‌کنند. روسیه نزدیک یک چهارم گاز اروپا را تامین می‌کند و ۸۰ درصد از این گاز حداقل پیش از تکمیل خط لوله «نورد استریم» از خاک اوکراین عبور می‌کند.

در سال ۲۰۰۵، روسیه اوکراین را متهم کرد که علاوه بر نپرداختن بهای گاز مصرفی، بخشی از گاز تزانزیت شده برای اروپا را نیز دزدیده است. این قضیه منتهی به اختلافات زیاد و درگیری های حقوقی شد تا اینکه روسیه در اول ژانویه ۲۰۰۶ به طور کلی گاز ارسالی به اوکراین را قطع کرد که موجب قطعی یا کاهش فشار گاز در مناطقی از اروپا شد.

از سال 2005 تا 2015 این خط لوله موجب اختلاف‌های زیادی بین روسیه و اوکراین شده است که منجر به قطع و وصل شدن آن شده است.

به عنوان مثال در سال ۲۰۰۹ با بالاگرفتن دوباره اختلافات، روسیه مجدداً گاز اوکراین را قطع کرد. در سال ۲۰۱۰ روسیه قراردادی برای ارائه یک تخفیف ۳۰ درصدی با اوکراین امضا کرد. با فرارسیدن سال ۲۰۱۴ و دخالت نظامی و سرانجام جدا شدن کریمه و تشدید اختلافات، روسیه معاهده مربوط به تخفیف را لغو کرد. با رسیدن بدهی اوکراین به ۴.۵ میلیارد دلار و نتیجه ندادن مذاکرات، روسیه دوباره جریان گاز را در ۱۵ ژوئن قطع کرده و تعهد داد که این موضوع جریان گاز به اروپا را تحت الشعاع قرار نخواهد داد.

پس از واسطه شدن اتحادیه اروپا، روسیه و اوکراین در ۳۰ اکتبر به توافق رسیدند و اتحادیه اروپا قبول کرد که نقش ضامن اوکراین را برای تسویه بدهی ها به عهده بگیرد. تا اینکه در ۲۵ نوامبر ۲۰۱۵ باز هم به دلیل بدهی، روسیه دوباره جریان گاز را قطع کرد. از آن زمان به بعد اوکراین گاز خود را از اتحادیه اروپا تامین می‌کند.

روسیه و آلمان با راه اندازی خط لوله «نورد استریم» که از کف دریای بالتیک عبور می‌کند، تلاش کرده اند وابستگی به مسیر زمینی که از اوکراین، روسیه سفید، اسلواکی و جمهوری چک می گذرد را کم کنند. فاز دوم این شبکه گازرسانی موسوم به «نورد استریم ۲» هنوز به بهره برداری نرسیده است. آمریکا چه در زمان ترامپ و چه اکنون از مخالفان سرسخت این خط لوله بوده است. از دید آمریکا، این خط لوله اروپا را نسبت به روسیه آسیب پذیر می کند.

 

ناتو و اوکراین

اوکراین متحد ناتو است اما عضو رسمی نیست. این کشور مشتاق پیوستن به اتحادیه اروپا است اما با توجه به فساد اداری و اقتصاد ضعیف، شرایط این پیوستن را ندارد. در عوض پیوستن به ناتو برای این کشور سهل الوصول‌تر بوده و می‌تواند مقدمه جذب شدن بیشتر در غرب و عضویت در اتحادیه اروپا شود. رهبران اوکراین بدشان نخواهد آمد که از بحران ایجاد شده با روسیه به عنوان بهانه‌ای برای جا کردن خود در ناتو استفاده کنند. این کشور تقاضای عضویت خود را در سال ۲۰۰۸ تقدیم کرده اما کشورهای عضو ناتو از ترس افزایش تنش با روسیه، از آن استقبال نکرده‌اند.

طبیعی است که غرب علاقه ای به این موضوع نداشته و تلاش خواهد کرد تنش بین روسیه و اوکراین را تا حد ممکن افزایش بدهد. در این صورت محتمل‌ترین سناریو تجزیه اوکراین به دو بخش شرقی و غربی خواهد بود. بخش شرقی به روسیه پیوسته و بخش غربی لاجرم مدتی طول خواهد کشید تا مراحل نزدیکی بیشتر به غرب را طی کند.