ریشه حضور کوردها در ارمنستان

 تاریخ حضور کوردها در قفقاز را می‌توان در روزگاران کهن و احتمالا در دوران مردمان هندواروپایی جستجو کرد.

اگرچه اسناد تاریخی کمی در این رابطه وجود دارد اما اکثر مورخان بر این باورند که در قرن اول پیش از میلاد، پادشاهی ارمنستانِ بزرگ منطقه کوردوئن را به تصرف خود در آورده است که در برخی از منابع از آن این منطقه به عنوان کوردستان یاد شده است.

بعدها کوردوئن ضمیمه خاک جمهوری روم شد و به مدت چهار قرن در دستان رومی‌ها باقی ماند. در اواخر قرن چهارم پس از میلاد، برای دومین بار (در سال 384 میلادی) بخشی از ارمنستان شد و تا سال 428 میلادی به همین شکل باقی ماند. البته مساحت کردوئن از آنچه امروز کوردستان ترکیه نامیده می‌شود کمتر بود و عمدتاً در جنوب دریاچه وان و اطراف دیاربکر متمرکز بود.

 می توان گفت که ادغام کوردها و ارمنستان از این دوره آغاز شده است.

 با شکل‌گیری رابطه رقابتی بین قدرت‌های بزرگ آن زمان یعنی امپراتوری ایران و روم، کوردها در این منطقه در نقش حائل بین آنها ظاهر شدند.

پس از فتح این منطقه توسط مسلمانان در قرن هفتم میلادی این بار این ناحیه به منطقه‌ای حائل مابین روم شرقی و خلافت‌های اسلامی تبدیل شد.

 در این زمان کوردها و ارمنی‌ها به طور فزاینده‌ای چه از نظر فرهنگی و چه از نظر سیاسی از همدیگر متمایز شدند. ارمنیان مسیحیت را به عنوان دین رسمی خود انتخاب کردند در حالی که اکثر کوردها اسلام را انتخاب کردند.

تفاوت‌ها در انتخاب مذهب، در شیوه نگرش دو طیف نیز نمود یافت به طوری که ارمنی‌ها به جای ارزش‌های شرقی و بر خلاف کوردها کوردها، ارزش‌های غربی را پذیرفتند.

با این وجود زندگی مسالمت آمیزی با هم داشتند و گزارش‌های تاریخی کمی در رابطه با درگیری کوردها با ارمنیان در این عصر وجود دارد.

 در آغاز قرن نوزدهم یک بازیگر بین‌المللی و منطقه‌ای دیگر شروع به مداخله در منطقه کرد. روسیه که با اصلاحات پتر کبیر به زمرۀ قدرتمندان بزرگ درآمد، شروع به گسترش قلمرو خود کرد این تداخل باعث بروز جنگ هایی بین روسیه، ایران و امپراتوری عثمانی در عصر معاصر شد.

در جریان نبرد روسیه و ترکیه، امپراتوری عثمانی سیاست مذهبی سختگیرانه‌ وخشنی را در مورد اقلیت‌های مذهبی همچون ارمنی‌ها  و کوردهای ایزدی در پیش گرفت و آن‌ها به ناچار به سمت قفقاز مهاجرت کردند

برخی معتقدند ریشه های حضور کوردها در ارمنستان و قفقاز به این ایزدی‌ها برمی‌گردد. بعدها کوردهای مسلمانی که به ارمنستان مهاجرت کرده بودند، به دلیل شباهت مذهب خود با مردم آذربایجان به سرزمین آذربایجان رفتند.

پس از انقلاب روسیه، دولت جدید کمونیستی شوروی در سال 1923، با شعار «حق ملت برای تعیین سرنوشت خود»، جمهوری خودمختاری را برای ساکنان کورد در جمهوری آذربایجان به نام «کوردستان سرخ» تاسیس کرد. این موضوع را در قسمت کوردهای آذربایجان به طور مفصل توضیح خواهیم داد.

 

 

 

جمعیت

بر اساس برخی منابع در زمان شوروی بیش از 80 هزار کورد در ارمنستان زندگی می‌کردند که نیمی از آنها ایزدی بودند.

در سال 2002 تحقیقی توسط سازمان امنیت و همکاری اروپا و دولت ارمنستان در مورد اقلیت‌های قومی در ارمنستان منتشر شد. در این تحقیق کوردها و ایزدی‌ها به عنوان اقوام جدا از هم در نظر گرفته شده‌اند. در این پژوهش تعداد کوردها را  6  هزار نفر و ایزدی‌ها را 57 هزار نفر تخمین زده است. بنابراین می‌توان محاسبه کرد که  هم اکنون حدود 100 هزار کورد در ارمنستان زندگی‌ می‌کنند.

بر اساس این مقاله کوردهای مسلمان بیشتر شافعی‎مذهب و از صوفیان طریقت‌های قادریه و نقشبندی هستند. کوردهای مسلمان در نزدیکی مرز آذربایجان و کوردهای ایزدی در بخش‌های داخلی و اطراف آرارات زندگی می‌کنند.

 

زندگی اجتماعی کوردها در ارمنستان

اگرچه تعداد کوردها چندان قابل توجه نیست، اما نقش پر رنگ و برجسته‌ای در زندگی اجتماعی و سیاسی ارمنستان دارند. امروز کوردها به صورت پراکنده در شهرهای ابوویان و ماسیس زندگی می‌کنند. جمعیت روستایی نیز بیشتر به کشاورزی، باغداری و کاشت خربزه مشغول هستند.

کوردها در ارمنستان به زبان کورمانجی صحبت می‌کنند و همه آنها می توانند زبان ارمنی یا هایِرِنی  را نیز به روانی صحبت کنند. برخی از آنان به زبان روسی نیز تسلط دارند

 کوردهای ایزدی هم به زبان کورمانجی ایزدی صحبت می کنند. می‌توان گفت که کورمانجی ایزدی گویش خالصی از کورمانجی است. ایزدی ها به صورت دسته جمعی و پراکنده در مناطق روستایی آراگاتس، آرماویر، اچمیادزین و ماسیس زندگی می‌کنند.

در سال ۱۹۲۹ تحصیل به زبان کوردی در ارمنستان شروع می شود. هم برای کوردهای مسلمان و هم برای کوردهای ایزدی، سیستم آموزشی به زبان کوردی در مدارس ارمنستان وجود دارد. برای ایزدی‌ها مدارسی مخصوص برای آموزش دین ایزدی به آنها تعبیه شده است.

در روستاهای آمیخته، والدین کودکانی که در کلاس درس کودکانشان پیش از پنج کودک کورد باشند می‌توانند درخواست کنند که زبان و ادبیات کوردی به فرزندانشان یاد داده شود.

 

ادبیات و هنر

چندین سازمان غیردولتی برای جامعه کورد  از جمله اتحادیه ملی ایزدی‌های ارمنستان و جهان در ارمنستان وجو دارد.

در سال ۱۹۲۱ اولین کتاب کوردی به نام «شمس» در اتحاد شوروی چاپ می شود که الفبای آن خط ارمنی است و توسط فردی به نام «هاکوب خازاریان» ملقب به «لازو» در شهر اچمیادزین نزدیک ایروان چاپ می شود.

در سال ۱۹۲۸ برای اولین بار الفبای کوردی به خط لاتین با همکاری روشنفکر آسوری به نام اسحاق ماراگولوف و عه‌ره‌ب شه‌مو (عرب شامیوف) ابداع می‌شود و در سال ۱۹۲۹ در ایروان چاپ می‌شود.

در سال 1934 اتحادیه نویسندگان ارمنستان شعبه‌ای از نویسندگان کورد را تأسیس کرد که توانست تا سال 1970 بیش از 50 هزار عنوان کتاب در مورد جنبه‌های گوناگون فرهنگ کوردی در ارمنستان به زبان‌های کوردی، ارمنستانی و روسی منتشر کند.

نخستین رمان کوردی به نام «شوانا کرمانجا» نوشته «عرب شامو بود» که در سال ۱۹۳۵ در ارمنستان منتشر شد

در سال 1946 گروه تئاتری به « تئاتر ئه‌له‌گه‌زی» چندین نمایش را بر روی صحنه برد. ئه‌له‌گه‌ز نام منطقه‌ای کوردنشین در شمال غرب ایروان است.

کوردشناسی نخستین بار در سال ۱۹۶۲ در دانشگاه ایروان، تبدیل به حوزه ای پژوهشی شد حوزه‌ای که توسط یک ارمنی کوردشناس به نام اُرِیلی توسعه یافت و اولین پروژه عمده درباره موسیقی کوردی توسط کومیتاس وارداپت ، موسیقی شناس و کشیش ارمنی در ارمنستان انجام شد.

 در سال 1969 آکادمی علوم ارمنستان دپارتمان مطالعات کوردی را برای مستندسازی و تحقیق در مورد تمام جنبه های فرهنگ کردی و همچنین مطالعه در مورد ارمنستان و روابط کوردها تأسیس کرد.

در انستیتیوهای خاورشناسی مسکو، دانشجویان تاریخ و زبان و ادبیات کوردی فعالیت‌های چشمگیری دارند و در این زمینه تعداد زیادی کتاب و مقاله و پژوهش‌های علمی به زبان‌های روسی، آذری و ارمنی موجود است.

 

 

روزنامه

روزنامه چهار برگی «ريا تازه» به معنای راه نو که طولانی‌ترین دوره ی انتشار را در بین روزنامه‌های کوردی دارا است در ایروان آغاز به کار کرد که در واقع نوعی زبان حزب کمونیست ارمنستان نیز بود. روزنامه ریا تازه در ۲۵ مارس۱۹۳۰ میلادی برای اولین بار چاپ شد. تا سال ۱۹۳۴ با همکاری روزنامه نگاران ارمنی چاپ و نشر می شد. در ۱۹۳۴ اولین مسول کورد آن «جه‌ردویی گه‌نجو » کار خود را آغاز می‌کند.

 تاکنون بیش از 4 هزار و 800  شماره از آن منتشر شده است و نزدیک به ۸۹ سال از فعالیت موثر آن می گذرد و یکی از کهن‌ترین روزنامه‌های کردی به حساب می‌آید.

بیشتر موضوعات آن فولکلور و فرهنگیِ کوردهای ارمنستان و بعضا موضاعات مربوط به کوردهای سایر نقاط دنیاست.  این روزنامه در دوره ی شوروی از پشتوانه دولت بهره مند بود و امروز در غیاب شوروی توسط کوردهای ارمنستان اداره می شود. روزنامه به طور رایگان در بین مردم تقسیم می‌شود.

 

رادیو

رادیو کوردی ایروان در سال 1930 فعالیت خود را آغاز کرد. رادیویی حکومتی، که در ابتدا برنامه‌های خود را هفته‌ای 5 تا 10 دقیقه پخش می‌کرد و بیشتر اخبار آن تبلیغات شوروی و اخبار حزب کمونیست بود. ولی با این وجود نیز با بخش صدای ایروان خبر می‌دهد « ئیروان خه‌به‌ر ده‌ده» مردم دست از فعالیت‌های خود می‌کشیدند.

در سال 1937 رادیو کوردی ارمنستان و دیگر نهادهای فرهنگی بسته شد. فعالیت رادیو تا سال 1955 متوقف شد. بعد از 1955 زمان پخش برنامه‌های آن به 15 دقیقه رسید و تا سال 1961 برنامه‌های آن به یک ساعت و نیم رسید.

 رادیو چهار کارمند دارد. «کرمی صیاد» مسئول کنونی رادیوست و برنامه‌های رادیو به مدت نیم ساعت پخش می شود. این رادیو در زمینه خبر و فولکلور و آواز کردی و تئاتر و مسائل کوردی و ادب کوردی فعالیت می‌کند.

ملا مصطفی بارزانی در سال ۱۹۵۸ طی اقامت خود در اتحاد شوروی از رادیو کوردی ارمنستان و همچنین روستاهای کرد ارمنستان بازدید کرده بود