در جنگلی در نروژ و در 100 کیلومتری اسلوی پایتخت، یکی از عجیب و غریب‌ترین زندان‌های جهان وجود دارد.
اینجا نه سلول می‌بینید و نه میله. خبری از نگهبانانی با تفنگ یا دستبند هم نیست. تنها چیزی که می‌بینید جنگلی از درختان توس و کاج است و منظره چمن‌زاری با پیادروهای زیاد. دور همه این‌ها یک دیوار پولادین مرتفع است، یکی از معدود چیزهایی که به شما یادآوری می‌کنند کسی به میل خودش به اینجا نیامده است.
زندانیانِ زندانِ «هالدن» هر کدام اتاق خودشان را دارند. با سیستم گرمایش از کف. تلویزیون. توالت شخصی. اینجا آشپزخانه‌هایی وجود دارد که زندانیان می‌توانند برای خودشان غذا درست کنند.
هالدن یک کتابخانه، دیواره شبیه‌ساز سنگ نوردی و یک استودیوی ضبط موسیقی کاملا مجهز هم دارد که زندانیان می توانند آلبوم خودشان را آنجا ضبط کنند.
در این زندان، نگهبانان اسحله ندارند. آنها می‌گویند ما با زندانیان حرف می‌زنیم، سلاح ما همین است.
هالدن یک زندان با حداکثر ضوابط ایمنی است. این زندان با جای دادن به حدود 250 قاچاقچی مواد مخدر، مجرم جنسی و قاتل، دومین زندان بزرگ کشور است.
اگر احتمالا به دنبال زندان لطیف‌تری هستید، تنها چند کیلومتر دورتر است. کمی که رانندگی کنید به «بستوی» می‌رسید، جزیرۀ بسیار زیبایی که خانه ۱۱۵ مجرم است که دارند آخرین سالهای محکومیت خود را طی می‌کنند.
شاید بسیار برایتان حیرت‌آور باشد که ببینید در این زندان، زندانیان و زندان‌بانان با هم همبرگر درست می‌کنند، شنا می‌کنند و حمام آفتاب می‌گیرند. تشخیص کارکنان زندان و خود زندانیان بسیار دشور است، در بستوی نگهبانان لباس متحدالشکل ندارند و همه با هم غذا می‌خورند، پشت یک میز.
در جزیره حوصله‌تان سر نمی‌رود. خیلی کارها ممکن است. سینما هست، تختی برای برنزه شدن وجود دارد و 2 پیست اسکی برای ورزش، زندانیان جمع شده‌اند و برای خودشان گروه موسیقی بستوی را راه انداختند. جزیره یک کلیسا، یک بقالی و یک کتابخانه نیز دارد.
در ظاهر بستوی شاید شبیه یک جایی لوکس برای خوشگذرانی و استراحت باشد، اما این طور هم نیست و اینقدرها هم آسانگیری وجود ندارد. زندانیان برای سرپا ماندن اجتماع خود باید سخت کار کنند، باید شخم بزنند و بکارند، درو کنند و بپزند، هیزم خودشان را جمع کنند و کارهای تجاری خودشان را انجام دهند. همه چیز بازیافت می‌شود و یک چهارم مایحتاج و آذوقه‌یشان را خودشان می‌کارند. برخی از زندانیان حتی روزانه در ساحل به سر کار می روند و برای تردد از جزیره به ساحل از خدمات قایق رانی تحت مدیریت خود زندانیان استفاده می کنند.
آنها برای کارهای خود به چاقو و چکش و سلاح‌های بالقوه قتاله دیگر دسترسی دارند. اگر لازم باشد درختی را قطع کنند، می توانند اره برقی به کار بگیرند، حتى قاتل محکوم شده‌ای که برای قتل در زندان است.
آیا نروژی‌ها دیوانه شده‌اند؟!
اگر از کارکنان بستوی دلیل این وضعیت را بپرسید، می‌گویند که از این عادی‌تر اصلا وجود ندارد. در نروژ که ۴۰ درصد نگهبانانِ زندان، زن هستند، همه نگهبانان باید در دوره آموزشی دو سالهای شرکت کنند. به آنها یاد می‌دهند که بهتر است با زندانیان دوست باشند تا از بالا به آنها نگاه کنند و آنها را تحقیر کنند.
نروژی‌ها به این شیوۀ زندانبانی می‌گویند «امنیت پویا» تا بین آن و «امنیت ایستا»ی سنتی تمایز ایجاد کنند، همان نوعی که سلول میله‌دار داشت و سیم خاردار و دوربین نظارتی.
در نروژ، هدف زندان جلوگیری از رفتار بد نیست، جلوگیری از تمایلات بد است. نگهبانان درک کرده اند که وظیفه آنها این است که تا جای ممکن زندانیان را برای یک زندگی عادی آماده کنند. طبق این «اصل عادی بودن»، زندگی داخل حصار باید تا جای ممکن شبیه زندگی در بیرون باشد و باورنکردنی این است که این راهکار کار می کند.
هالدن و بستوى اجتماعات آرامی هستند. در نروژ زندانیان مشکلی با هم ندارند. هر وقت مشکلی پیش بیاید، دو طرف باید بنشینند و با حرف زدن خودشان را خالی کنند و تا به هم دست ندهند اجازه ندارند که بروند.
تام ابرهارت، رئیس زندان بستوی در مصاحبه‌ای گفته بود: «در واقع خیلی ساده است. با مردم مثل آشغال رفتار کنید، آشغال می شوند. با آنها مثل آدمیزاد رفتار کنید، مثل آدمیزاد رفتار می‌کنند».
شاید برای شما هم این سوال پیش بیاید که وقتی قربانی‌ها می‌فهمند که این مجرمان را به چنین بهشتی می‌فرستند، چه احساسی دارند؟
اولین نکته این است که اغلب زندانیان دیر یا زود آزاد می شوند. بیش از 90 درصد آنها در کمتر از یک سال به خیابان و خانه‌هایشان برمی‌گردند؛ پس مشخص است که همسایه کسی خواهند شد. ابرهارت، رئیس زندان به یک خبرنگار امریکایی گفته بود: «به مردم می‌گویم ما هر سال داریم همسایه آزاد می‌کنیم. دوست دارید به شکل بمب ساعتی آزاد بشوند؟
آیا واقعا این شیوه و این نوع زندان جواب می‌دهد؟
یک گروه از اقتصاددانان نروژی و آمریکایی در تابستان سال ۲۰۱۸ سعی کردند به این سوال پاسخ بدهند. به نرخ بازگشت نگاه کردند. نرخ بازگشت یعنی احتمال اینکه کسی دوباره جرمی را انجام بدهد.
طبق محاسبات این گروه، نرخ بازگشت در میان زندانیان زندان‌هایی مثل هالدن و بستوی تقریبا پنجاه درصد کمتر از مجرمانی است که به خدمات اجتماعی یا جریمه نقدی محکوم می‌شوند.
این آمار بی‌سابقه است. یعنی برای هر محکومیت، در آینده به طور میانگین یازده جرم کمتر اتفاق خواهد افتاد. علاوه بر این، احتمال اینکه یک مجرم سابق بتواند شغل پیدا کند چهل درصد بیشتر است. حبس در یک زندان نروژی واقعا مسیر زندگی افراد را تغییر می‌دهد.
اتفاقی نیست که نروژ پایین‌ترین نرخ بازگشت جهان را دارد. برخلاف نروژ، سیستم زندان‌های ایالات متحده یکی از بالاترین نرخ‌ها را دارد. در ایالات متحده، ۶۰ درصد زندانیان بعد از دو سال به زندان برمی‌گردند، نرخی که در نروژ ۲۰ درصد است. در بستوی از این هم کمتر است، فقط ۱۶ درصد، این عامل است که آن را به یکی از بهترین ندامتگاه‌های اروپا و شاید جهان تبدیل کرده است.
ولی آیا روش کشور نروژ بیش از حد گران نیست؟
اقتصاددانان هزینه‌ها و مزایا را محاسبه کردند. یک دوره در یک زندان نروژی طبق محاسبات آنها برای هر محکومیت به طور متوسط ۶۰۱۵۱ دلار ( به قیمت دلار امروز حدود یک میلیارد و 700 میلیون تومان) هزینه دارد، تقریبا دو برابر ایالات متحده.
اما با توجه به اینکه این مجرمان بعدها جرم‌های کمتری مرتکب می‌شوند، پس نفری ۷۱۲۲۶ دلار برای نظام قضایی نروژ صرفه جویی می‌کنند و با توجه به اینکه تعداد بیشتری از آنها شغل پیدا می‌کنند، نیازی به کمک دولتی ندارند و مالیات می‌دهند و این هم به طور میانگین برای نظام به معنی ۶۷۰۸۶ دلار دیگر کاهش هزینه است. آخرین نکته که اهمیت کمتری ندارد این است که تعداد قربانیان کم می‌شود که مابه‌ازای مادی ندارد.