موارد اضطراری پیچیده معمولا با تخریب گسترده اموال و یا جابجایی گسترده جمعیت همراه است. همچنین موجب افزایش عوارض مرگ و میر و احتمال بروز و شیوع بیماری می گردد. بنابراین شرایط اضطراری پیچیده نیازمند پاسخ سریع و هماهنگ به منظور ارائه خدمان ضروری به افراد آسیب دیده و کاهش احتمال مرگ و میر و شیوع بیماری می باشد. موارد اضطراری پیچیده نیازمند همکاری سه گروه عمده به صورت های دوجانبه(همکاری کشورها با یکدیگر) چند جانبه(به عنوان مثال آژانس های سازمان ملل که در گیر در کارهای امدادی هستند نظیر OCHA، UNHCR و ...) و سازمان های غیردولتی(NGO ها) می باشند. شناخت ارتش نیز به عنوان نقش اصلی در شرایط اضطراری رو به ازدیاد است. سازمان های مردم نهاد می توانند محلی یا بین المللی باشند و نقش حیاتی در ارائه ی انواع مختلف خدمات در شرایط اضطراری پیچیده بازی می کنند. سازمان های مردم نهاد از لحاظ مالی، تکنیکی و ظرفیت های عملیاتی بسیار با هم فرق دارند. بطور سنتی در شرایط اضطراری پیچیده توقع بی موردی از سازمان های مردم نهاد بین المللی در ایفای نقشی برجسته وجود دارد و دلیل آن به علت منابع بزرگتر مالی و انسانی است که این سازمان های مردم نهاد بین المللی در اختیار دارند. اما سازمان های مردم نهاد محلی با وجود دارا بودن منابع محدود، به علت داشتن آگاهی گسترده از موقعیت محلی می توانند نقش مهمی را در ارائه خدمات به جمعیت بحران زده بازی کنند.

نقاط قوت سازمان های مردم نهاد به عنوان بازیگر در شرایط اضطراری پیچیده

شرایط اضطراری پیچیده منجر به ایجاد سطوح مختلف خطرات سیاسی و امنیتی می گردد. در نتیجه بازیگران مختلفی بسته به ملاحظات سیاسی و امنیتی آنها به موضوع ورود پیدا می کنند. به عبارت دیگر در میان تمام بازیگران در چنین شرایطی، سازمان های مردم نهاد کمترین موانع ورود به فاجعه را دارند. علاوه بر این سازمان های مردم نهاد نقاط قوت دیگری دارند که آنها را به بازیگران ایدآلی در موقعیت های اضطراری تبدیل می کند. این نقاط قوت عبارتند از:

1-     امکان پاسخگویی سریع

بیشتر سازمان های مردم نهاد پروتکل هایی را در زمینه چگونگی پاسخ به شرایط اضطراری، چه از نظر فاجعه انسانی و چه از نظر بلایای طبیعی ایجاد کرده اند. آنها همچنین منابع انسانی، مادی و مالی سهل الوصول به منظور به کار گیری در شرایط اضطراری در اختیار دارند. علاوه بر این آنها ظرفیت جمع آوری سریع منابع اضافی را به منظور استفاده در شرایط اضطراری دارا می باشند. همه ی این ها، سازمان های مردم نهاد را قادر به واکنش سریع در مواقع اضطراری پیچیده می کند. در بسیاری از موارد سازمان های مردم نهاد اولین گروهی بوده اند که برای ارائه خدمات به محل مراجعه کرده اند. حتی قبل از اینکه دوجانبه ها(کشورهای همکار) و چند جانبه ها(آژانس های سازمان ملل) و در برخی موارد حتی قبل از اینکه دولت های میزبان به موضوع ورود پیدا کنند.

2-     انعطاف پذیری

بسیاری از سازمان های مردم نهاد اعم از بزرگ و کوچک ظرفیت تغییر سریع شرایط محیط را دارا می باشند. بسیاری از دو جانبه ها و چند جانبه ها احتیاط های امنیتی سختگیرانه ای دارند که در برخی از موارد ممکن است مانع از ارائه خدمات به جمعیتی با نیاز مبرم گردد. علاوه بر این، هردوی بازیگران دو جانبه و چندجانبه بایستی نگرانی دولت میزبان را در نظر بگیرند که در برخی از موارد ممکن است مانع ارائه خدمات در موارد اضطراری پیچیده شود.

3-     مانور پذیری

سازمان های مردم نهاد برای دسترسی به نواحی و جمعیت ها متحمل سختی بسیار می شوند. برخی از سازمان های ثروتمند مردم نهاد سیستم حمل و نقل هوایی و دریایی خودشان را دارند و این امر آنها را قادر می سازد که به هر جایی دسترسی داشته باشند.

4-     ایجاد آگاهی عمومی

به عنوان بخشی از جامعه مدنی، سازمان های مردم نهاد بطور سنتی ارتباط خوبی با رسانه ها دارند. سازمان های مردم نهاد از روابط خود با رسانه ها به منظور ایجاد آگاهی عمومی و تمرکز بر روی موضوعاتی که از نظر آنها مهم است، استفاده می کنند. این ارتباط موثر با رسانه ها نه تنها در ایجاد آگاهی از وضعیت مفید است بلکه موجب تشویق همیاران برای ارائه ی پشتیبانی می گردد. این تعامل سازمان های مردم نهاد و رسانه ها در مراحل اولیه پس از سونامی زمانیکه پیامد و نیز دامنه تخریب آن توسط بسیاری از مردم از جمله رهبران سیاسی در کشورهای آسیب دیده هنوز به طور کامل درک نشده بود، بسیار حائز اهمیت بود.

سازمان های مردم نهاد و خدمات درمانی در مواقع اضطراری پیچیده

سازمان های مردم نهاد نقش بسیار خوبی را از لحاظ ارائه خدمات درمانی در مواقع اضطراری پیچیده ایفا می کنند. نقش این سازمان ها در مرحله ی اضطراری فاجعه کوتاه مدت و در مرحله بازسازی بلند مدت می باشد. به عنوان مثال در بحران های لیبریا و رواندا سازمان های مردم نهاد نه تنها جزء اولین کسانی بودند که در صحنه حضور داشتند، بلکه مسئولیت حدود 95% از خدمات درمانی را عهده دار بودند. امروز بخش قابل توجهی از خدمات درمانی در هر دوی این کشورها، هنوز توسط سازمان های مردم نهاد ارائه می گردد. شایان ذکر است که بحران های لیبریا و رواندا، بیش از ده سال پیش اتفاق افتاد اما با وجود این سازمان های مردم نهاد هنوز ارائه خدمات می دهند. سازمان های مردم نهاد لیبریا حتی درگیر طراحی پروتکل های درمانی ملی به عنوان مثال مالاریا هستند. در سودان جنوبی و سومالیا که برای مدت طولانی درگیر نزاع بوده اند، سازمان های مردم نهاد نقش کلیدی را در ارائه خدمات بهداشتی به جمعیت بر عهده داشته اند.

برخی از خدمات کلیدی بهداشت عمومی ارائه شده توسط سازمان های غیر دولتی در مواقع اضطرای شامل موارد زیر است:

1-     خدمات درمانی

2-     کمک به مراقبت از بیمار

3-     کنترل ناقل

4-     آموزش بهداشت

5-     آب و فاضلاب

در ابتدای وقوع شرایط اضطراری در آچه، سازمان های مردم نهاد حجم وسیعی از خدمات درمانی را ارائه دادند. بعلاوه آنها جزء عوامل اصلی در مراقبت از بیمار بودند. فعالیت های مربوط به کنترل ناقل برای جلوگیری از شیوع بیماریهای مالاریا و تب دنگی در ابتدا توسط سازمان های مردم نهاد و گروههای نظامی صورت پدیرفت. بررسی پتانسیل های سازمان های مردم نهاد در شرایط اضطراری پیچیده موضوعی است که بایستی مورد تاکید قرار گیرد.

چالش های پیش روی سازمان های مردم نهاد

با وجود پتانسیل ها و نقاط قوتی که سازمان های مردم نهاد در مواجه با بحران دارند، با چالش هایی نیز در طول انجام کار روبرو هستند. چالش های اصلی عبارتند از:

1-     فقدان چشم انداز کلی

بویژه این مشکل سازمان های مردم نهاد کوچک است که ارتباطی با دولت ها و چند جانبه ها برقرار نکرده اند، لذا این سازمان ها از آنچه رخ داده است به عنوان مثال دامنه تخریب، تعداد و مکان آوارگان و اولویت در خدماتی که بایستی ارائه شود، آگاه نمی باشند. این فقدان آگاهی ممکن است منجر به فعالیت سازمان های مردم نهاد در پروژه هایی گردد که دارای اولویت انجام نمی باشند یا اینکه بعدا از ترک سازمان های مردم نهاد ادامه دار نخواهند بود.

2-     هماهنگی ضعیف

در مواقع اضطراری پیچیده دارا بودن یک بدنه ی هماهنگ قوی برای ارائه موفقیت آمیز خدمات به جمعیت آسیب دیده مهم است. بدون وجود چنین هماهنگی ای، سازمان های مردم نهاد ممکن است دچار موازی کاری گردند، یا اینکه همگی در یک مکان مشغول به کار گردند و حمایت از دیگر جمعیت های آسیب دیده تحت تاثیر قرار گیرد. در بسیاری از موارد، دلیل نارضایتی از عملکرد سازمان های مردم نهاد مربوط به فقدان مکانیسم هماهنگی مرکزی قوی می باشد.

3-     نادیده گرفتن

کشورهای میزبان تمایل دارند که با دو جانبه ها و چندجانبه ها همکاری نمایند و در بسیاری از موارد سازمان های مردم نهاد را بویژه در تصمیم گیریها نادیده می گیرند. همچنین گزارشها یا ملاحظات ارائه شده توسط سازمان های مردم نهاد را از آنجا که غیر فنی تصور می کنند، جدی نمی گیرند. با این حال به دلیل حضور این نهادها بویژه نهادهای محلی و تعامل آنها با جمعیت درگیر، آنها از وضعیت بهتری به جهت شناسایی صحیح نیازهای جمعیت آسیب دیده برخوردارند. به عنوان مثال در آچه، این یک سازمان مردم نهاد محلی بود که در مورد کمبود آب و سرویس های بهداشتی در بین یک گروه از آوارگان در مکانی دورافتاده هشدار داده بود.

بهبود اثربخشی سازمان های مردم نهاد

بهبود چگونگی فعالیت سازمان های مردم نهاد در شرایط اضطراری پیچیده به منظور افزایش ارائه خدمات مختلف در موارد بحرانی، طی مسیری طولانی را می طلبد. دولت های میزبان، دوجانبه ها و شرکای چندجانبه بایستی قدردان نقش اصلی این نهادها در پاسخ به فجایع باشند. این نهادها نه تنها نباید به عنوان رقیب در نظر گرفته شوند، بلکه بایستی به عنوان بازیگرانی در نظر آیند که اگر به درستی درگیر بحران گردند می توانند اقدامات بشردوستانه را بهبود بخشند. از جمله اقدامات عملی که می توان انجام داد و بایستی تا حدود زیادی تقویت گردد ایجاد پیوندهای بیشتری مابین دولت میزبان، دوجانبه ها و چند جانبه ها و سازمان های غیر دولتی است. بایستی تلاشی آشکار برای جستجو و مشارکت سازمان های مردم نهاد در پروژه های مشترک، نیازها، ارزیابی ها و ... صورت گیرد. همچنین سازمان های مردم نهاد بایستی در تصمیم گیری و سیاست گذاری مشارکت داده شوند. فرایند تدوین بایستی تلاشی آگاهانه به منظور تحقیق و به کارگیری نظرات سازمان های مردم نهاد باشد. آموزش کارمندان سازمان های مردم نهاد هم در مقر و هم در میدان عملیاتی به منظور افزایش ظرفیت تکنیکی آنها موضوع دیگری است که طی مسیری طولانی را می طلبد. این نوع مهارت ها و انتقال دانش نه تنها باعث تقویت همکاری بین سازمان های غیر دولتی مختلف می گردد بلکه روش هایی را که توسط شرکاء مختلف استفاده می شود، استاندارد می کند. در نهایت کار سازمان های مردم نهاد نیاز به قدردانی و احترام دارد. بخصوص سازمان های مردم نهاد کوچک محلی به عنوان بازیگران کلیدی در اقدامات بشردوستانه نیاز به تشویق دارند. در حالی که ممکن است آنها از نظر منابع انسانی و مالی نتوانند با آژانس های بین المللی مطابقت داشته باشند اما با دارا بودن دانش عالی محلی و درک مردم مبتلا می توانند در مقام جبران برآیند.

نتیجه گیری

سازمان های مردم نهاد اغلب درگیر شرایط اضطراری پیچیده بوده و خواهند بود. بنابراین لازم است که همه ی بازیگران گرد هم آیند و یک عملکرد مشترک را برای چنین شرایطی شکل دهند و از نقاط قوت بازیگران مختلف حداکثر استفاده را ببرند. تبلیغ آگاهی های عمومی و ترغیب داوطلبان به عکس العمل، کلیدی برای پاسخ موفقیت آمیز به فجایع است. سازمان های غیر دولتی باید در نقش هایی که به بهترین شکل انجام می دهند مورد تشویق و حمایت قرار گیرند. نتیجه ی آن ارائه ی خدمات سریع و کارآمد به جمعیت آسیب دیده خواهد بود.

 

 Contribution of NGOs in Complex Emergencies*

David. W. Muriuki