از طرفی وظايف رسانه ها اين است ،كه واقعيت هاي سياسي و اجتماعي را به درستي به تصوير بكشانند. ايفاي نقش وجدان جمعي مستلزم اين است كه رسانه ها بتوانند تمام نظام اجرايي را نقد كنند، زيرا انتقاد سازنده با رفع خطا و اجراي درست امري سازنده است. تحت چنين شرايطي نقش رسانه ها هدايت و تأثيرگذاري بر افكار عمومي، ساختن ايدئولوژي و فرهنگ توده اي، پرورش شهرونداني نقاد و ايجاد همبستگي اجتماعي در جامعه اي باز و كثرت گرا مي باشد. بنابراين مي توان اين تعبير را هم به كاربرد كه رسانه ها واسطه اصلي ميان سياستگذاران و توده مردم هستند؛ بدين معنا كه رسانه ها توده ها را بسيج مي كنند .تا انديشه هاي جديد و تكنيك هاي مدرن را بپذيرند و از سوي ديگر ساختار سياسي باثبات و پايداري را بنا كنند که اساساً از رسانه ها به عنوان، ركن چهارم دموكراسي ياد مي شود ركني كه از يك طرف با مردم و از سوي ديگر با حكومت در ارتباط است. نقش رسانه ها در مشاركت در همين بين معنا پيدا مي كند. .) منتظر قائم، مهدی :1379)
- رسانه ها و جلب مشارکت عمومی
براي جلب مشاركت عمومي دو روش
1) ارتباط مستقيم و چهره به چهره،
2) ارتباط جمعي و غيرمستقيم وجود دارد .
از لحاظ نيروي انساني، سازماندهي، هزينه، زمان، مديريت و غيره به نحوي است كه تاكنون كم تر كشور يا نهادي براي جلب مشاركت از اين روش بهره گرفته است و حتي در موارد خاص نيز كه انجام شده است از پشتيباني رسانه ها بهره گرفته شده و از لحاظ علم ارتباطات، ارتباط چهره به چهره در تقويت پيا م هاي رسانه اي آن هم در مواردي كه نياز به تغيير نگرش شهروندان مي باشد قابل استفاده است مانند مشاركت توسعه اي در سطوح پايين جوامع در حال رشد در فضاي ارتباطي جديد كه به سمت فضاي سايبر سوق مي يابد ارتباط چهره به چهره اقتصادي و كار آمد نيست و تنها بهره گيري از ابزارهاي ارتباطي معقولانه خواهد بود.
ابزارهاي ارتباطي در عصر كنوني به دو دسته قابل تقسيم هستند:
1) رسانه هاي سايبر مانند اينترنت،
2) رسانه هاي همگاني مانند راديو، تلويزيون و مطبوعات.
با توجه به جديد بودن رسانه هاي سايبر، تنها بخش هاي خاصي از جوامع از اين رسانه ها بهره مي گيرند، به اين ترتيب اگر هدف مشاركت جلب شهروندان از بين اين مخاطبين باشد، مشاركت امكان پذير خواهد بود. كه با توجه به كم بودن استفاده كنندگان اينترنت در ايران، جوان بودن استفاده كنندگان، سرعت پايين و فيلترينگ شديد اينترنت موضوعيت بهره گيري از اين ابزار براي مشاركت عمومي معنادار نيست. اما ابزاري كه در دو سده گذشته در مشاركت عمومي مورد بهره برداري قرارگرفته است تنها رسانه هاي همگاني است. رسانه هاي همگاني به علت ويژگي هاي خود از جمله در دسترس همگان قرار داشتن، زمان كم ارسال تا دريافت پيام ، قابل فهم بودن پيام براي همگان، ارزان بودن و پوشش وسيع آن در سطح كشور ، بهترين وسيله و ابزار جلب مشاركت عمومي محسوب مي شود. به اين ترتيب براي جلب مشاركت عمومي علاوه بر ناديده نگرفتن ارتباط چهره به چهره و رسانه هاي سايبر، تنها امكان جلب مشاركت عمومي موفق، بهره گيري از رسانه هاي همگاني است براي تداوم مشاركت، رسانه ها مي بايد سازوكاري را اختيار نمايند كه شهروندان پس از اتمام مشاركت در يك سوژه، دلايل و انگيزه لازم براي مشاركت در امور ديگر را نيز داشته باشند، در چند سال اخیر رسانه هاي ايران به خصوص صدا و سيما به غير از جلب مشاركت مردمي در انتخابات كه يكي از مكانيكي ترين نوع مشاركت است. فعاليت ديگري نداشته اند و در مواردي هم كه سعي در جلب مشاركت عمومي از فعاليت هاي اجتماعي و فرهنگي را داشته اند، موفقيت چنداني كسب نكرده اند و اين خيلي پايين تر از قدرت رسانه هاي ملي و انحصاري ديگر كشورهاست(سبیلان اردستانی، 1390: 23).
واگرایی و همگرایی رسانه در مشارکت های سیاسی
واگرايي و همگرايي همزاد ولي متضاد هستند. واگرايي را دركلمه ضعف وحدت و قدرت اجت ماعي و از بين رفتن تدريجي، معنا مي كنند. در حالي كه همگرايي فرايند وحدت مردمي است كه اختلافات موجود خود(رنگ، قوم، نژاد، زبان و... ) را پشت سر گذاشته و به وحدت و قدرت اجتماعي مي رسند دانشمندان علوم ارتباطي براي هر يك از اين واژگان تعريف مشخص و علائم قا بل شناسايي ارائه كرده اند. چون در حوزه رسانه به اين مباحث توجه مي كنيم بايد تأكيد كرد كه وسايل ارتباط جمعی( رسانه ها) در گروه نظام هاي فرعي جامعه قرار داشته و متأثر از نظام هاي اجتماعي هستند. موفقيت رسانه ها در جلب مشاركت مردم و مقابله با واگرايي در جامعه شكاف دولت – ملت در چهارچوب نظام حاكم بر رسانه ها قابل ارزيابي است. به عبارت بهتر، شرط اوليه توفيق در جلوگيري از بروز واگرايي، وجود نظام هاي مردمي و باثبات است كه خود زمينه ساز اصلي مشاركت هاي سياسي به شمار مي آيد. انتظار مؤثر واقع شدن پيام هاي رسانه اي در جلب حمايت و مشاركت مردم در اجراي برنامه هاي توسعه ملي، در صورت فراهم نبودن زمينه لازم براي مشاركت، به تعليق مي افتد. حال آنكه رسانه ها قادرند در فضايي مردمي، در مجموعه اي از عوامل هماهنگ و با ايجاد باور ميان مردم و حاكميت و در نهايت ترغيب و تشويق مردم به مشاركت بيشتر، در امور مؤثر واقع شوند.) منوچهر فلاح، رستم، 68:1386)
بسترسازي رسانه ها براي مشاركت:
اولين وظيفه رسانه ها در امر مشاركت بسترسازي است. اگر بستر كافي و مناسب براي مشاركت وجود نداشته باشد كارگزاران در مراحل بعدي نيز در جلب مشاركت عمومي ناكام خواهند ماند، آموزش شهروندان در نحوه برقراري ارتباطات مشاركتي از ديگر بسترسازي هاي رسانه اي است. همان طور كه گفته شد عده اي از شهروندان آگاهي لازم از نحوه رفتار در گروه هاي اجتماعي را ندارند، يا اين كه خيلي معتقد به پيروي از ديگران هستند و از خود ابتكار عمل ندارند. و عده اي نيز صرفاً احساس رهبري بر ديگران را دارند و حاضر به همسطح شدن با ديگران نيستند. اين دو نوع نگرش كاملاً متضاد باعث اختلال در مشاركت است ولي رسانه ها مي توانند به شهروندان آموزش دهند در گروه هاي كاري هر كس مي بايد بتواند براساس توانايي هاي خود پيشنهاداتي را ارائه كند و در راستاي همان توانايي ها مسئوليت هايي را نيز بپذيرد. اين آموزش بستر شهروندي و نگرش شهروندي به مشاركت را مهيا مي سازد دومين بستر، بسترهاي محيطي و اجتماعي مشاركت است اين مقوله خود مي تواند به موارد گوناگون ديگر تقسيم شود مانند:( محمدحسين بحراني،1389:296)
1- حقوق و قوانين
2- ساختار سياسي جامعه
3- گروه هاي فشار
4- گروه هاي سوءاستفاده كننده وغيره.
مهم ترين وظيفه رسانه ها، اصلاح اين محيط هاست. براي مثال اگر قوانين به نحوي است كه جلوي مشاركت هاي گسترده عمومي مانند احزاب و ت شكل ها و . . . را مي گيرد،
محرک های تشویق مشارکت:
براي تشويق مشاركت ، رسانه هاي همگاني بايد از چهار شيوه اصلی:
1- اطلاع رساني
2- آموزشي
3- سرگرمي و تفريحي
4- تبليغات
استفاده كنند. در صورت استفاد ه از اين چهار شيوه در انعكاس و بازنمايي مشاركت، شهروندان با جوانب و زواياي گوناگون از جمله شيوه ها، سطوح، انواع و . . . مشاركت آشنا مي شوند. و اين بهترين عامل در ترغيب و تشويق شهروندان است. اولين شيوه در گسترش مشاركت به وسيله رسانه ها اطلاع رساني است. شهروندان زماني كه آگاه شوند در جوامع ديگر يا حتي جامعه خود ، مشاركت باعث چه نوع نتايج مثبتي مي شود و اين نتايج چه آثار مهمي در زندگي شخصي و اجتماعي آن ها دارد حتماً به سمت مشاركت سوق خواهند يافت. بايد توجه داشت كه مشاركت امري ارثي و ژنتيك نيست كه شهروندان هر اجتماع از آن آگاهي داشته باشند بلكه موضوعي اكتسابي است كه افراد از دو طريق آگاهي و آموزش به آن دسترسي مي يابند
- سابقه رسانه ها و انتخابات:
دنيايي كه در آن بسر مي بريم دنيايي آكنده از تحولات شگرف در عرصه ارتباطات است، تحولاتي كه در نحوه تبليغات و تحت الشعاع قرار دادن افكار عمومي نيز تسري يافته است. اكنون در يك برهه زماني تاريخي به سر مي بريم كه در آن پيشرفت هاي اشتراك اطلاعات توانسته است، رقابت هاي انتخاباتي را متحول كند. براي فهم اين تغييرات و تحولات ناگزيريم، مروري داشته باشيم بر گذشته و نحوه رقابت هاي انتخاباتي قبل مطرح شدن وهمه گير شدن رسانه هاي جديد به ويژه در آمريكا و ويژگي هاي ر سانه هايي مختلفي كه بيشترين تاثير را در انتخابات دارند: در واقع نخستين تشكيلات منظم براي تبليغات سياسي را پاپ گرگوري در سال 1622 ميلادي بنيان نهاد. در اين هنگام، كليساي كاتوليك همراه با فعاليت هاي معنوي، اين نهاد سياسي را گشود و به اوج تبليغات سياسي در : توسعه آن همت گماشت( صفوی، 1351 :257). خلال جنگ هاي اول و دوم جريان داشته است.
- اهمیت شبکه های اجتماعی مجازی:
در عصر کنونی که به عبارتی عصر فناوری اطلاعات نیز هست شبکه های اجتماعی مجازی به دور از مداخله های مستقیم دولتی ،عامل مهمی در ایجاد بسیج منابع و حرکت های اجتماعی بر له و علیه حکومت ها به حساب می آید. اینترنت از قابلیت مناسب برای برقراری ارتباط بین فعالان سیاسی، گروههای مخالف، اشاعه دیدگاه های آنها، افشای اسناد محرمانه، فساد حکومتی، جمع آوری شکایت های اینترنتی، سازمان دهی رفتار های سیاسی و ..... برخوردار است؛ برای مثال، استفاده فعالان سیاسی چینی از اینترنت علیه اقدام دولت خود در سکوب آزادی خواهان در میدان تیان آن من و استفاده چریک های شهر چیاپاس از اینترنت علیه حکومت مکزیک(عبداللهیان و دیگران،135:1389).
رسانه های نوین ابزاری بالقوه برای فرار از سیاستهای از «بالا به پایین» است. آن گونه که جیمز کلمن می گوید نقش رسانه های نوین در عرضه خدمات مربوط به آزادی بیان تحت شرایط سلطه وار امکانات ارتباطی مهم است. بی شک برای دولت ها آسان نیست که دسترسی به اینترنت را برای شهروندان مخالف تحت نظارت درآورند، هر چند ناممکن هم نیست( سام بند، 164،165:1390). اینترنت و شبکه های مجازی فضای جدید را در عرصه ارتباطات به وجود آورد.
وب و انتخابات در ايران:
در ايران اولين باري كه بحث كاربرد فناوري اطلاعات در فرآيند انتخابات مطرح شد به انتخابات دور ششم مجلس شوراي اسلامي باز مي گردد؛ زماني كه مباحثات فراواني براي استفاده از سيستم هاي ماشيني شمارش راي در ايران مطرح شد كه البته هيچ گاه فرجامي اجرايي نيافت.
آيا وب و اينترنت می توانند به همان اندازه غرب بر تحولات سياسي و انتخابات تأثيرگذار باشند؟ شك و ترديدهاي زيادي در اين زمينه وجود دارد. در چند سال اخير هم زمان با انتخابات، خبرهاي مربوط به آن در
صدر نوشته هاي سايت ها و وبلاگ هاي فارسي قرار گرفته اند. سيل عكس ها و خبرها و نقدها و شايعات را در اين برهه هاي زماني مي توان در گوشه گوشه وب خواند. اما آيا واقعاً اين حجم عظيم ديتا مي تواند بر فرايند رأي دادن مردم به صورت معني دار، تأثير بگذارد.
- هنوز بسياري از مردم يا امكان اتصال به اينترنت را ندارند و يا دانش كار با اينترنت را ندارند. وانگهي شمار قابل توجهي از كاربران اينترنت در ايران، تنها از آن استفاده تفريحي مي كنند. مروركنندگان سايت ها و وبلاگ ها كساني هستند كه از پيش جبهه خود را مشخص كرده اند و بعيد است كه خواندن خبر يا نقدي بتواند نظر آنها را عوض كند.
- نوع رقابت هاي سياسي در ايران با غرب تفاوت فراوان دارد. شفاف كه عقايد و آراي جامعه اينترنتي ايران مشتي از خروار باورهاي مردم ايران نيست. اين مطلبي است، مهم كه در بسياري از موارد غفلت قر ار مي گيرد تبليغ اينترنتي به طورعام و تبليغ اينترنتي سياسي به طور خاص در ايران هنوز متولد نشده است كه بتوانيم تحليلش كنيم. تبليغ اينترنتي با تبليغ در تلويزيون و روزنامه بسيار متفاوت است.
- سرعت پايين اينترنت در ايران امكان استفاده از ويدئو يا پخش هاي زنده صوتي و تصويري را كاملا ناممكن مي كند.
عوامل مؤثر بر مشارکت سیاسی در ایران
با توجّه به گونه شناسی ژان بلوندل در کتاب مقدّمه ای بر حکومت تطبیقی، این مشارکت را به دو دسته می توان تقسیم کرد:
1- ابزارهای مستقیم مشارکت سیاسی
2- ابزارهای غیر مستقیم یا سازمانی مشارکت( بنی هاشمی، 1377 : 4).
هر یک از این ابزارهای مستقیم و غیر مستقیم مشارکت می تواند بسیج شده باشد یا از نظم خاصّي پيروي نکند. مثلاً راهپیمایی هایی که با دعوت نهادهای دولتی در حمایت از نظام سیاسی صورت می گیرد به عنوان ابزار «مشارکت بسیج شده» مستقیم تلقّی می گردد و این امر، در مورد سازوکارهای غیرمستقیم یا سازمانی مشارکت نیز صادق است. با توجّه به این گونه شناسی، ابزارها و شیوه های مستقیم انتخابات مختلف شامل «همه پرسی، خبرگان رهبری، مجلس شورای اسلامی، ریاست جمهوری و شوراهاي اسلامي شهر و روستا». امّا تشکّل های سیاسی مانند احزاب سیاسی، جمعیّت ها و انجمن های صنفی، تشکّل های جناحی، همچنین نهادهایی که هدف از ایجاد آنها سازماندهی مشارکت مردمی برای حمایت از نظام بوده است مانند نیروی مقاومت بسیج که امروزه در بسیج های صنفی مانند بسیج ادارات، بسیج کارخانجات، بسیج دانشجویی، پایگاه های مقاومت مساجد و ... تبلور یافت است، سازوکارهای سازمانی یا غیرمستقیم مشارکت سیاسی می باشند(همان، 5).
- سطوح مختلف مشارکت سیاسی
مک گلاوسکی( ) سطوح مشارکت سیاسی را در یازده مورد بر شمرده که عبارتند از:
1. رأی دادن، 2. کسب اطّلاعات سیاسی، 3. بحث در مورد موضوعات و مسائل سیاسی، 4. شرکت در جلسات و محافل سیاسی، 5. کمک مالی به فعّالیّت های سیاسی، 6. گفتگو و مذاکره با نمایندگان، 7. عضویت در احزاب سیاسی، 8. شرکت در ثبت نام افراد و تبلیغ برای احزاب سیاسی، 9. نگارش مقالات و ارائه سخنرانی های سیاسی، 10 شرکت در رقابت ها و مبارزه های سیاسی و 11. رقابت به منظور انتخاب شدن برای پست های سیاسی حزبی( هاشمی و همکاران، 89:1388).
روبرت دال مشارکت سیاسی را به دو دسته تقسیم می کند:
الف) مشارکت مسالمت آمیز
1) تشکیل گروه های سیاسی
2) به اجرا گذاشتن برنام ههایی که از طرف حکومت یا حزب تنظیم شده است
3) کار برای حکومت
4) رأی دادن
5) تماس با دستگاه های اداری
6) تبلیغات برای کاندیداها و سیاست
ب) مشارکت غیرمسالمت آمیز یا خشونت
1) آدم کشی
2) جنگ های چریکی
3) کودتا
4) طغیان گروه های نظامی
5) شورش و تظاهرات
6) اعتصابات .
7) انقلاب( فیروزجائیان و جهانگیری، 138744
منابع:
- آگ، شورش (1389). بررسی رابطه برنامه های صدا وسیما با هم گرایی قومی( مطالعه موردی استان آذربایجان غربی). - مجموعه مقالات برگزیده : اولین همایش ملی قومیت،هم گرایی ملی و امنیت پایدار، ارومیه: انتشارات دنیای کتاب واژه.
- مک کوئیل، دنیس. درآمدی بر نظریه های ارتباطات جمعی ، ترجمه پرویز اجلالی(1382)،تهران : نشر مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها.
- منتظر قائم، مهدی (1379). " رسانه های جمعی و هویت" فصلنامه مطالعات ملی،سال دوم،ش4 ص251-27
فیروزجائیان، علی اصغر و جهانگیر جهانگیری(1387)، تحلیل جامع هشناختی مشارکت سیاسی دانشجویان دانشگاه تهران، مجله علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد ، صص 109 – 83
- اسماعیلی، محمد مهدی و احسان موحدیان(1388)، انتخابات در نظام جمهوری اسلامی و بررسی نقش رسانه ملی در آن، فصلنامه پژوه شهای ارتباطی ، شماره 1، صص 192 - 175 ..
منوچهر فلاح- رستم.(1386) . هویت ،واقعیت ثابت یا سیال، در هویت و بحران هویت به اهتمام علی اکبر علی خانی، نمرات:پژوهشکده علوم انسانی، فرهنگ و مطالعات جهاد دانشگاهی
- سبیلان اردستانی، حسن (1390)، نقش رسانه ها در فرآیند جلب مشارکت سیاسی، فصلنامه پژوهش نامه و مشارکت سیاسی، شماره 50، بهار، صص 62-13.سلیمانی پور، روح الله(1389)، شبکه های اجتماعی؛ تهدیدها و فرصت ها. فصلنامه ره آورد نور، شماره ۳۱ صفحه ۱۴.
- کازنو، ژان (1370). جامعه شناسی مسایل ارتباط جمعی، ترجمه باقر ساروخانی، منوچهر محسنی، تهران، اطلاعات.
نش، کیت و اسکات، آلن (1388). راهنمای جامعه شناسی سیاسی، ج1، ترجمه قدیر نصیری و محمد علی قاسمی ، تهران :پژوهشکده راهبردی
- حسيني، حسين، مجموعه مقالات تبليغات و جنگ رواني، انتشارات دانشگاه امام حسين(ع)
- دادگران، محمد(1388). مبانی ارتباطات جمعی، تهران، فیروزه.
- قوام، عبدالعلی (1369) درآمدی بر جامعه پذیری سیاسی ،نامه علوم اجتماعی، دانشگاه تهران شماره 207:1.
- شکرخواه، یونس، فصلنامه رسانه، سال هفدهم، شماره 4، زمستان(1385) سوادرسانه اي یک مقاله عقیدتی.
- شكرخواه، يونس(1382)، «جنگ روانی رسانه ای» فصلنامه، عملیات روانی، س1، ش1
- سام بند میثم (1390) تاثیر رسانه های نوین بر افزایش یا کاهش مشارکت سیاسی ،رسانه و مشارکت سیاسی ، پژوهشنامه، شم50، 181-163.
- مولایی، محمدمهدی(1389)، شبکه های اجتماعی فراتر از ابزارهای تکنولوژی. تازه های علم.
شورش شامحمدی کار شناس ارشذ ارتباطات اجتماعی