رزگار بهاری
گذار ترکیه از کشوری سکولار به اسلامِ سیاسی توسط رجب طیب اردوغان مراحل نهایی خود را سپری می‌کند و با خرید سامانۀ دفاعی ضدموشکی اِس
۴٠٠ از روسیه و ورود اولین قطعات آن در روز جمعه ١٢جولای، شکاف میان این کشور با غرب بە ویژە آمریکا عمیق‌تر شد. چرخش عمدۀ ترکیە از غرب بە شرق از سال 2011 یعنی زمانی شدت گرفت کە رجب طیب اردوغان درهای پیوستن بە اروپا را بر روی خود بستە دید. شروط اصلی اروپا برای پیوستن ترکیە بە آن اتحادیە مواردی من‌جملە اصلاح مفادی از قانون کیفری، مسئلۀ نسل‌کشی ارامنە خلال سال‌های 1923- ١٩١۵ توسط دولت عثمانی، حل قضیۀ قبرس شمالی کە ترکیە آنجا را بە تسلط خود در آوردە، حل مسئلۀ کُردها که بزرگترین اقلیت ترکیه هستند و در مجموع حفظ موازین حقوق‌بشریِ همگون با استاندارد اروپا بوند.
اردوغان کە در شکوفایی اقتصاد ترکیە موفق عمل کردە، برنامەهای بلند پروازانەای در سر می‌پرورانَد. اقتصاد قوی و موقعیت ژئواستراتیژیک کشورش در همسایگی با اروپا، شرایطِ زیر پا گذاشتن معاهدات و سنت‌های سیاسیِ بین‌المللی را برای وی فراهم کرد تا بی‌منّت از واکنش غرب فراتر از حد متعارف سرکشی کند. در نوامبر۲۰۱۶ کە اتحادیۀ اروپا قطع‌نامۀ غیرالزام‌آوری را برعلیە ترکیە بەتصویب رساند تا ارتش آن کشور بە سرکوب‌های گستردە پایان دهد، رجب طیب اردوغان برای چندمین بار اتحادیۀ اروپا را تهدید کرد کە مرزهایش را بەروی صدها هزار پناهجو باز خواهد کرد. کشورهای اروپایی واقف بە این واقعیت بودند کە باز شدن مرزهای ترکیە بە مثابە ورود نیروهای داعش بە حوزۀ شینگن خواهد بود. بدین‌ترتیب اتحادیۀ اروپا ناچار شد طی توافقی، مبلغی معادل سە میلیارد یورو بابت کنترل پناهندگان بە ترکیە پرداخت کند. این توافق‌نامە بُعد دیگری هم داشت و آن، تحمیل موضع سکوت بر پرلمان اروپا بود تا اردوغان بتواند در کمال آرامش بە شمال سوریە لشکرکشی کند و مخالفانش را هم در داخل قلع و قمع نماید.
ترکیە در سال ۲۰۱۵ هواپیمای روسی از نوع سوخو ۲۴ را سرنگون کرد و برای مدتی روابط این دو کشور بە تیرگی گرایید اما اهمیت ایفای نقش در سوریه باعث شد که اردوغان شخصاً به مسکو برود تا روابطش را با پوتین ترمیم کند. همچنین روابطش را با اسرائیل و کشورهای عربی بهبود بخشید تا جای خالی غرب را با آنان پُر کند تا آنجا که در دو همپیمانی متشکل از کشورهای عربی به رهبری عربستان‌سعودی حضور یافت. اما اردوغان چیزی فراتر از یک کشور دوست برای کشورهای عرب در نظر داشت و آن هم پیشاهنگی جهان اسلام بود لکن عربستان سعودیِ سلفی نە اجازۀ ایفای چنین نقشی را بە ترکیۀ اِخوانی می‌داد و نە از آن خشنود می‌شد. این سیاست سرکش‌مآبانۀ ترکیە باعث شد در دنیای عرب نیز بە انزوا راندە شود.
با نگاهی بە تمام چرخش‌های سیاسی ترکیە در چند سال اخیر متوجە خواهیم شد کە مبنای چنین تصمیمات و تغییرات ناگهانی در سیاست خارجی این کشور حول محور مسئلۀ کُردها در داخل و خارج از مرزهایش بوده است. حزب حاکم ترکیە از تمام فرصت‌ها و موقعیت‌هایی کە فراهم شدە برای سرکوب و زندانی کردن ناراضیان داخلی از جملە کردها، گروە فتح‌اللە گُلن، کارمندان و ارتشیان غیرخودی بهرە بردە است و برای تضعیف موقعیت کُردهای خارج از مرزها نیز حملاتی نظامی انجام است. اردوغان، سپس سناریوی کودتای ۱۵ژوئیە ۲۰۱۶ را بە فرصتی مناسب برای بازداشت یا اخراج هزاران تن از مخالفان خود از پُست‌هایشان مبدل کرد. در کشور ترکیە طی سە سال اخیر سالروز کودتا کە بعنوان «داستان پانزدە تَموز» نامگذاری شدە بە تجمع و راهپیمایی سراسری پرداختە می‌شود.
اردوغان بەمنظور کمرنگ کردن وجهۀ قهرمانان ملی و مذهبی پیشینِ ترکیە و برجسته‌کردن اسم خود در تاریخِ ترکیه گام‌هایی نهادە است؛ ساخت بزرگترین فرودگاە در استانبول باعث خواهد شد از این پس اسم فرودگاە اتاترک کمتر شنیدە شود، ساخت بزرگترین مسجد استانبول، ساخت بزرگترین کاخ ریاست‌جمهوری جهان (آک‌سارای) کە چهار برابر کاخ سلطنتی ورسای فرانسە است و ساخت بزرگترین پُل معلق در جهان من‌جملۀ این تلاش‌هاست. در همین راستا تکمیل پروژۀ میثاق ملی یعنی زندە کردن نئوعثمانی جدید از دید اردوغان پنهان نخواهد ماند و برای آن نیاز بە همپیمانی قدرتمند دارد کە تحت حمایت آن، پیشرفت پروژۀ مزبور را کە افزایش جغرافیای ترکیە است تسریع ببخشد.
علاوە بر موقعیت‌های ژئواستراتیژیک کشور ترکیە کە در بالا بە آن اشارە شد، عضویت در ناتو نیز یکی از دلایل پراهمیتی است کە ترکیە توانستە برای پیشبرد اهداف راهبردی خود از آن بهرەمند شود. مختصات ترکیە در برابر روسیە باعث شدە کشورهای عضو ناتو بەمنظور حفظ آن کشور در این همپیمانی از برخی رفتارها و عدم وجود شرایط ترکیە برای عضویت و همچنین برخی سیاست‌های داخلی و خارجی آن کشور چشم‌پوشی کنند. از شروط أساسنامۀ ناتو برای پیوستن کشوری بە این بزرگترین پیمانِ نظامی جهان، تطابق با استاندارها و تعهدات عضو جدید است.
کشورهای عضو ناتو بایستی از نظر جغرافیایی در محدودۀ اروپا باشند اما تنها پنج‌درصد از خاک کشور ترکیە در محدودۀ جغرافیایی اروپا واقع است البتە کانادا و آمریکا از آن رو کە جزو کشورهای بنیانگزار ناتو هستند از این شرایط مستثنی بشمار می‌آیند. از شروط دیگر عضویت در ناتو اینست کە در آن کشور بایستی دموکراسی برقرار باشد در حالیکە کشور ترکیە در کنار ایران و چین، من‌جملە بزرگترین زندان روزنامەنگاران و ناقضان آشکار حقوق بشر در جهان است. از شروط دیگر، بە رسمیت شناختن نسل‌کشی ارامنە کە بە مسئلۀ مورد مناقشۀ سازمان‌های بین‌المللی با ترکیە تبدیل شدە و تا کنون بە آن معترف نشدە. ناتو نیز این نسل‌کشی را کە یکی از بزرگترین فاجعەهای سدۀ بیستم شناختە می‌شود با ترکیە مورد مناقشە قرار ندادە است.
همزمان با عمیق‌تر شدن شکافِ میان ترکیە با آمریکا، روابط این کشور با اروپا نیز بە دلیل اعزام سە کشتی بە آب‌های قبرس بەمنظور حفاری نفت و گاز وارد فاز جدیدی از مناقشات سیاسی شدە و کشورهای اروپایی ترکیە را بە اعمال تحریم‌های جدی تهدید کردەاند اما ترکیە این تهدیدات را جدی نگرفتە و تلاش برای اکتشاف و حفاری نفت در آب‌های قبرس را حق قانونی خود می‌داند.
بە نظر می‌رسد ترکیە کە تا این اواخر توانستە با حمایت ناتو و سکوت غرب بە پیشبرد سیاست‌های خود بپردازد از آنان فاصلە گرفتە و قصد دارد روسیە را جایگزین کند یا بەعنوانی، علاوە بر استفادە از این ابرقدرت شرقی همانند کارت فشار در مقابل غرب، حمایت مسکو را در پیشبرد اهدافش داشتە باشد کە البتە روسیه نیز از آن منتفع خواهد شد چراکه ستاندن عضو مهمی همچون ترکیە از ناتو، برای روسیە یک پیروزی محسوب خواهد شد. "ایلای‌لِیک" روزنامەنگار پرتجربە در حوزۀ سیاست خارجی و امنیت ملی آمریکا نیز در یادداشتی کە در وب‌سایت بلومبرگ منتشر یافتە بە این موضوع اشارە داشتە کە ترکیە با غلتیدن بسوی حوزۀ نفوذ روسیە تبدیل بە بحران واقعی ناتو شدە است.
از طرفی، خرید سامانۀ دفاع ضد موشکیِ اِس۴٠٠ از روسیە بجای سامانۀ دفاع ضدموشکیِ پاتریوتِ آمریکا توسط ترکیە کە خود از اعضای ناتو است نقض قوانین بنیادیِ این پیمانِ نظامی محسوب و واکنش‌های متعدد ایالات متحدە را بە دنبال داشتە است. خرید تسلیحات راهبردی از روسیە آنهم توسط یک عضو ناتو مرسوم نیست و ترکیە بدون اهمیت بە عواقب آن بە چنین اقدامی دست زدە است در مقابل، آمریکا کە بە اردوغان بارها اولتیماتوم و هشدار دادە بود آنکارا را نسبت بە عواقبِ منفیِ چنین تصمیماتی تهدید کردە بود.
اگرچە اروپا و ناتو، ناهمگونی در سیاست داخلی و خارجی ترکیە را با عُرف و معاهدات بین‌المللی درک می‌کردند اما با ادامۀ سکوت معنادارِ خود سعی بر نگەداشتن ترکیە داشتند تا بە سوی روسیە گرایش پیدا نکند. چشم‌پوشیِ غرب برای ترکیه نوعی از مصونیت محسوب می‌شد تا تمام استعداد و پتانسیل‌ها را برای سرکوب مخالفان و ادامۀ روند حضور نظامی در خارج از مرزهای خود بکار ببرد. تنها در جریان سرکوب یک جریان مسلح درون‌شهری نزدیک بە پ‌ک‌ک در مناطق کردستان طی سال 2016، ارتش ترکیە بیش از شش شهر را کاملاً با خاک یکسان کرد و صدها تن از ساکنان مدنی را کشتند بگونەای کە ارتش ترکیە بە کشتار جمعی ساکنان شهر جزیرە متهم گشت.
اما اتخاذ این سیاست‌ها بطورهمزمان توسط ترکیە برای همیشه میسّر نخواهد بود و علاوه بر انزوای بیشتر در سطح منطقە و جهان، ادامۀ چنین سیاست‌هایی هزینەهای سیاسی و اقتصادیِ سنگینی بر دوش آنکارا خواهد گذاشت؛ آمریکا و اروپا- ترکیە را تهدید بە اعمال تحریم‌های اقتصادی و محرومیت‌های مالی کردەاند و احتمالاً با خرید سامانۀ دفاعی ضد موشکی اِس۴٠٠، ناتو نیز بە سکوت خود پایان خواهد داد.
در پِی واکنش‌های آمریکا بە ترکیە پس از خرید سامانۀ دفاعی اِس۴٠٠، وزیر دفاع ترکیە خلوصی‌آکار در تماس تلفنی با وزیر دفاع آمریکا گفتە کە خرید این سامانه از روسیە نە انتخاب بلکە از سر ناچاری بودە است. همچنین گفتە ترکیە برای دفاع از خود در مقابل هجوم دشمن بە این سامانۀ دفاع موشکی نیاز خواهد داشت و تأکید کردە کە خرید این سامانە تغییری در مواضع استراتیژیک ترکیە ایجاد نخواهد کرد. سخنان دولت‌مردان ترکیە مبنی براینکە خرید سیستم دفاعی اِس۴٠٠ تغییری در مواضع استراتیژیک کشورش نخواهد داشت ادامۀ همان سیاست قبلی مبنی بر بهرەجستن از ظرفیت قطب‌های مخالف سیاسی است کە تا کنون از آن سود بردەاند.
اما برخلاف سخنان وزیر دفاع ترکیە، این کشور از جانب هیچ کشور دیگری مورد تهدید قرار نگرفتە و در صورت هرگونە تهدید خارجی، سایر اعضای ناتو از ترکیە دفاع خواهند کرد. سخنان وزیر دفاع ترکیە در قبال تهدیدات خارجی توجیە‌پذیر نیستند چراکە بزرگترین تهدید علیە ترکیە بعنوان یک عضو ناتو می‌توانست روسیە باشد کە در واقع چنین نیست و مسکو روابط نزدیکی با آنکارا دارد. کشورهای همسایە نیز بەنحوی در موضع ضعف هستند و یا روابط خصمانەای با ترکیە ندارند. خطری از جانب اروپا ترکیە را تهدید نمی‌کند و تمرکز کشورهای عربی نیز بر ایران است نە ترکیە تا مجبور بە خرید این سامانۀ دوربُرد باشد.
اشتیاق اردوغان برای دستیابی بە سامانۀ دفاع ضدموشکی کە هیچ خطر خارجی آن کشور را تهدید نمی‌کند وصف ناشدنی‌ست؛ در سال ٢٠١٢ کە ناتو با نصب سامانۀ پاتریوت در جنوب شرقی ترکیه موافقت کرده بود، دولت ترکیه از ناتو درخواست داشت شلیک این موشک‌ها بە اختیار ارتش این کشور باشد نە ناتو تا هرزمان بخواهد از این سیستم استفادە بکند. با این اوصاف گمان می‌رود ترکیە اهدافی در سیاست خارجی خود دارد تا پس از نصب سامانۀ دفاع ضدموشکی، با اطمینان بیشتر در آن مسیر گام بردارد.
با توجە بە سوابق روسیە در سازش با سایر دولت‌ها بر سر منافعِ مشترک و شانەخالی کردن از تعهدات بین‌المللی، بدون شک کُردها نخستین قربانیِ قرابت ترکیە با روسیە خواهند بود؛ احتمال می‌رود روسیە کە با توافق دوجانبە با آمریکا بر بخش‌هایی از غرب فرات نظارت دارد، بیش از پیش راه را برای ورود نیروهای ترکیه به این مناطق بازکند. ارتش ترکیە با چشم‌پوشیِ روسیە در سال 2017 شهر الباب و در 2018 نیز عفرین را کە از مناطق کُردنشین شمال سوریه هستند بە اشغال خود در آورده و با توجە بە آغازفصل جدیدی از روابط میان این دو کشور پس از خرید اِس۴٠٠، افزایش روند لشکرکشی‌ها قابل پیش‌بینی است.
همانند نسل‌کشیِ ارامنە وجودِ مسئلۀ کُردها توسط دولت ترکیه انکار می‌شود و اکنون بزرگترین چالش پیش‌روی آنکارا بحران کنار آمدن با کُردها در منطقە است. سیاست‌گذاران ترکیە سیاست‌های راهبردی را بر مبنای حذف مسئلۀ کُردها تدوین می‌کنند نه حل آن و حاضرند هزینەهای مضاعف برای آن بپردازند. شریک منطقەای یعنی روسیە نیز طبق سنت دیرینە، در برابر فاصلەگرفتن ترکیە از غرب و تضعیف ناتو، کُردها را قربانی خواهد کرد. همچنین برایعملیاتی‌کردن پروژۀ میثاق‌ملی (پروژۀ گسترش جغرافیای ترکیە)، اردوغان بە یک متحد قویِ منطقەای نیازمند است کە همچون خود پایبند کنوانسیون‌های بین‌المللی نباشد و چە کشوری بهتر از روسیە! شواهد حاکی از آنست دایرۀ بلندپروازی‌های اردوغان وسیع‌تر از اشغال قبرس، اَنتاکیە و بخش‌هایی از شمال کشورهای سوریە و عراق باشد و گوش آنکارا بە تهدیدات اروپا و آمریکا بدهکار نیست.